در کشفی که درک ما از زندگی معنوی و مدنی بین‌النهرین باستان را ژرف‌تر می‌کند، باستان‌شناسانی که در چارچوب پروژه‌ی «میراثی برای آینده» در ترکیه فعالیت می‌کنند، بنایی عمومی از عصر آهن را در محوطه‌ی مقدس سوگماتار کشف کرده‌اند.
به گزارش فرادید، این کشف که پس از حدود چهار سال کاوش نزدیک روستای یاغمورلو، در بخش ایوبیه انجام شده، افق زمانی سکونت و آیین‌های مذهبی این مکان را به دوره‌هایی کهن‌تر از آنچه پیش‌تر تأیید شده بود، عقب می‌برد.
تیم کاوش سوگماتار به سرپرستی دکتر سهیلا ایرم موتلو، سازه‌ای را شناسایی کرده‌اند که از هفت اتاق به‌هم‌پیوسته تشکیل می‌شود. دیوارهای هر اتاق تا دو متر ارتفاع و حدود یک متر ضخامت دارند. شواهد اولیه‌ی گونه‌شناسی و لایه‌نگاری نشان می‌دهد این سازه به عصر آهن تعلق دارد و شاید به دوره‌ی آشوری نو (هزاره‌ی نخست پیش از میلاد) بازگردد.
اگرچه سوگماتار پیش‌تر به‌سبب آرامگاه‌های سنگ‌تراشی‌شده و نقوش مذهبی‌اش (به‌ویژه نقش‌برجسته‌های ماه و خورشید) شناخته‌شده بود، این نخستین بارست که بنایی عمومی یا اداری در مقیاسی بزرگ در این محوطه شناسایی می‌شود.
دکتر موتلو تأکید کرده که این سازه احتمالاً نشان می‌دهد سوگماتار تنها یک مرکز آیینی یا گورستان نبوده، بلکه نقش‌های مدنی یا آیینی رسمی هم ایفا می‌کرده است. وجود این ساختمان، از برنامه‌ریزی شهری و آیینی منسجم‌تری حکایت دارد که پیش‌تر تصور نمی‌شد.
از گورستان تا مرکز مدنی؛ بازنگری در کارکرد سوگماتار
در کاوش‌ها یک گورستان گسترده هم کشف شده است. تاکنون باستان‌شناسان ۸۳ آرامگاه سنگ‌تراشی‌شده یافته‌اند که از دوره‌ی برنز آغازین تا دوران روم را دربر می‌گیرند. میان آن‌ها، آرامگاه‌های چاهی اولیه (حدود ۲۴۰۰ پیش از میلاد) و آرامگاه‌های دارای ورودی و پلکان (دوران روم) دو گونه‌ی متمایز شناخته شده‌اند. این تنوع، گواه تداوم کاربری مذهبی و تدفینی محوطه در طول هزاران سال است.
تا به امروز، بیشتر پژوهش‌ها سوگماتار را تنها مکانی آیینی یا تدفینی دانسته‌اند، «کوه خدایان» به‌تعبیر استعاری. اما کشف بنای تازه دیدگاهی ظریف‌تر ارائه می‌دهد: شاید سوگماتار ترکیبی از کارکردهای مذهبی، مدنی و تدفینی داشته است. کاوش هم‌زمان تپه‌ی مرکزی و گورستان پیرامونی، در حال آشکار کردن منطق فضایی است که آیین، اداره و تدفین را به‌هم پیوند می‌داده است.
باستان‌شناسان بنایی عمومی و بزرگ متعلق به عصر آهن را در محوطه‌ی مقدس سوگماتار کشف کرده‌اند
جهانی حجاری‌شده در سنگ؛ چشم‌انداز اخترشناختی سوگماتار
سوگماتار از دیرباز با آیین‌های آسمانی و کیهانی پیوند داشته است. نقوش برجسته، کتیبه‌ها و هم‌ترازی‌های نجومی آن گواه اینست که این مکان کارکردی شبیه معبدی کیهانی داشته است. برخی پژوهشگران باور دارند سوگماتار همانند نسخه‌ای روباز از شهر باستانی حرّان (مرکز بزرگ پرستش خدای ماه) عمل می‌کرده و در واقع محور اخترشناختی منطقه بوده است.
فرضیه‌ای جالب تئودور هاری تاریخ‌نگار اینست که سوگماتار ممکن است در سده‌ی نخست یا دوم میلادی به‌عنوان رصدخانه باستانی طراحی شده باشد تا بازتاب موقعیت سیارات و صورت‌های فلکی باشد.
بنای عمومی تازه کشف‌شده ممکن است با همین کارکرد کیهانی در ارتباط باشد؛ شاید به‌عنوان سازه تشریفاتی یا مرکز آیینی‌اداری برای آیین‌هایی که با چرخه‌های ماه و سیارات هم‌زمان بوده‌اند، به‌کار می‌رفته است.
باستان‌شناسان در حال کار روی تپه‌ای به ارتفاع ۲۳ متر و گورستان سوگماتار هستند؛ چشم‌اندازی مقدس که طی هزاران سال مورد استفاده قرار گرفته است
سوگماتار در زمان و مکان؛ افسانه‌ها، موقعیت و تداوم
سوگماتار حدود ۵۳ کیلومتر از حرّان و نزدیک به ۱۵ کیلومتر از محوطه‌ی باستانی شعیب (که در روایات محلی رنگی از تقدس دارد) فاصله دارد.
روایات تاریخی همچنین نشان می‌دهند چهره‌ی سوگماتار در گذر زمان دگرگون شده است. گفته می‌شود در سال ۱۶۵ میلادی، وقتی یورش پارت‌ها شهر اورفا را تهدید می‌کرد، مهاجرانی که به جنوب گریختند در این منطقه ساکن شدند یا استقرار پیشین را تقویت کردند و هویت آیینی آن را تا دوران اسلامی حفظ کردند.
باستان‌شناسان ۸۳ آرامگاه سنگ‌تراشی‌شده را شناسایی کرده‌اند که دوره‌هایی از عصر برنز آغازین تا دوران روم را در بر می‌گیرد
حرّان؛ پایتخت قمری و تکیه‌گاه فرهنگی
برای درک بهتر سوگماتار، باید آن را در مدار حرّان نگریست؛ یکی از پایدارترین شهرهای مقدس بین‌النهرین. حرّان از سده‌ی سوم پیش از میلاد شناخته شده و مرکز بازرگانی، مذهبی و فرهنگی عمده‌ای بوده است.
هسته‌ی اصلی هویت حرّان مجموعه‌معبدی بود که به خدای ماه، سین (همان نانای سومری) اختصاص داشت. در دوران آشوریان و پس از آن، آیین قمری حرّان جنبه‌ای رسمی پیدا کرد و معبد بزرگ آن، اِحولحول یا «معبد شادی»، توسط پادشاهانی چون شلمناصر سوم و آشوربانی‌پال بازسازی شد.
شهرت حرّان به‌عنوان آخرین دژ آیین‌های باستانی حتی در سده‌های اسلامی نیز پایدار ماند؛ آیین‌های مشرکانه آنجا تا زمانی طولانی پس از گسترش مسیحیت در مناطق هم‌جوار تحمل می‌شد. حرّان تا سده‌های میانه همچنان مرکز دانش، نجوم و الهیات باقی ماند.
هرچند سوگماتار هرگز به عظمت حرّان نرسید، اما نقش آن در «شبکه‌ی قمری» منطقه همواره از دیرباز مفروض بوده است. بنای عمومی تازه کشف‌شده، این برداشت را تقویت می‌کند که سوگماتار احتمالاً همچون گرهی فرعی در هندسه‌ی آسمانی و اداری حرّان عمل می‌کرده است.
در مرکز آیینی سوگماتار، غاری وجود دارد که پرستش خدای ماه یعنی «سین» در آن انجام می‌شد (غار پوگنون). بر فراز تپه‌ای مقدس نقش‌برجسته‌هایی از این خدا و کتیبه‌هایی بر دامنه‌ها و صخره‌ها حک شده است.
