جوان آنلاین: بر اساس آماری که چندی پیش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام کرده بود، حدود هزار مسجد ایران برای ثبت جهانی، اطلاعات خود را به این وزارتخانه ارسال کرده‌اند تا از میان آنها پرونده ۳۶ مسجد برای ارسال به یونسکو و ثبت جهانی آماده شود. با این حال هنوز هستند مساجد تاریخی و مشهوری که جلوی چشم مسئولان هستند، اما به دلیل مشکلات مختلف در معرض خطر و تخریب قرار دارند. بر اساس گزارش‌های موجود، ده‌ها مسجد تاریخی با وجود دارا بودن تمام شرایط ثبت جهانی، به دلیل کمبود بودجه و عدم‌برنامه‌ریزی برای مرمت و نگهداری، در معرض تخریب و فرسودگی جدی قرار دارند.
آنچه آمار‌های داخلی و گزارش‌های یونسکو نشان می‌دهد؛ درحال حاضر هیچ مسجد تاریخی از ایران به صورت مستقل در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده است. با این حال، خبر‌های امیدوارکننده‌ای درباره تهیه یک پرونده جامع برای ثبت جهانی مجموعه‌ای از مساجد تاریخی به گوش می‌رسد. با اینکه ۱۵ سال است مسجد جامع ارومیه برای ثبت‌جهانی تلاش می‌کند، اما به خاطر چالش‌های پیش‌رو کمی به عقب رانده شده و در لیست ۳۶ مسجدی که از میان هزار مسجد کاندید برای معرفی به یونسکو انتخاب شده‌اند، این مسجد آقابزرگ کاشان است که درصدر قرار دارد. ناگفته نماند سال‌جاری تنها سالی است که کشور‌ها می‌توانند طی یک مرحله پرونده‌های پیشنهادی خود را به مرکز میراث جهانی ارسال کنند و از سال آینده دومرحله‌ای‌شدن پرونده‌های نامزدی برای همه کشور‌ها الزامی است.
معماری بی‌نظیر مساجد ایران
اوایل امسال بود که نشست هم‌اندیشی و هماهنگی مدیران کل و معاونان میراث‌فرهنگی در ۱۴استان‌کشور پیرامون پرونده ثبت جهانی «مسجد ایرانی»، در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار شد. در آن زمان، علی دارابی، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور بر بازدید حضوری دست‌اندرکاران نگارش پرونده از مساجد پیشنهادی استان‌ها تأکید کرد و گفت: «از ابتدای تشکیل پرونده، بیش از هزار مسجد در سراسر کشور بررسی شدند و طی مراحل مختلف، غربالگری صورت گرفت. این مساجد از قرن دوم هجری تا دوره قاجار را شامل می‌شوند و در دو دسته با اولویت اول و دوم تقسیم‌بندی شده‌اند.» در همان نشست، مدیرکل آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی هم گفت: «مقدمات پرونده ثبت جهانی «مسجد ایرانی» از دو سال پیش آغاز شده است و اکنون وارد مرحله فشرده‌تری شده‌ایم. پس از جلسات متعدد شورای عالی، فعلاً به فهرستی از ۳۲ مسجد در ۱۴ استان‌رسیده‌ایم.»
به گفته علیرضا ایزدی، رفع مستحدثات و موانع در عرصه و حریم مساجد همراه با انجام مرمت‌های مورد نیاز برای پرونده ثبت جهانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ضروری است.
بعد از گذشت چند ماه، حالا قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از پرونده ۳۶مسجد تاریخی در نقاط مختلف ایران خبر می‌دهد که برای ارسال به یونسکو آماده‌سازی می‌شوند.
دارابی با بیان اینکه باتوجه‌به جایگاه تاریخی و فرهنگی مسجد آقابزرگ کاشان، این اثر ارزشمند در صدر پرونده‌های در دست اقدام برای ثبت جهانی قرار دارد، می‌گوید: «ثبت جهانی آثار تاریخی، مطالبه‌ای ملی است که مردم ایران با جدیت آن را دنبال می‌کنند و ثبت جهانی این اثر، آن را از مالکیت محلی خارج کرده و به میراث بشری تبدیل می‌کند.»
پرونده ثبت جهانی این ۳۶مسجد به صورت زنجیره‌ای تهیه می‌شود تا سیر تحول معماری مساجد ایران از آغاز دوره اسلامی تاکنون را به نمایش بگذارد. جالب اینکه در این لیست، به جز مسجد آقابزرگ کاشان، پنج‌مسجد تاریخی دیگر استان اصفهان یعنی مسجد جامع اردستان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع اشترجان و مسجد جامع نائین نیز قرار دارند.
حال ناخوش مسجد جامع ارومیه
کسانی که سفری به آذربایجان‌غربی داشته و سری به ارومیه زده‌اند خوب می‌دانند مسجد جامع این شهر با قدمتی بیش از هزارسال یکی از آثار تاریخی بی‌بدیل استان و ایران محسوب می‌شود. این مسجد از جمله آثار کهن و قدیمی ایران است که برخی محققان معتقدند ابتدا آتشکده بود و سپس در قرن هفتم هـجری قمری روی آن مسجدی ساخته شده است. به اعتقاد این گروه از محققان سبک تزئینات، گچبری‌ها، ستون‌بندی‌ها و طاق‌های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است. تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶هـجری قمری ساخته شده است؛ این اثر تاریخی به همراه سایر اجزای بافت قدیمی شهر به ویژه بازار و راسته‌های آن بار‌ها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
سال ۱۳۸۹ بود که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت آذربایجان غربی با بیان اینکه مسجد جامع شهرارومیه برای ثبت درفهرست میراث جهانی معرفی شده است، گفت: «درصورت تصویب این اثر تاریخی در فهرست آثار جهانی، مسجد جامع ارومیه نخستین مسجد ایران خواهد بود که دراین فهرست به ثبت رسیده است.»
بعد از گذشت بیش از یک دهه در سال گذشته اعلام شد این مسجد در لیست ثبت جهانی قرار گرفته است. اما مثل همیشه برخی بی‌توجهی و سوء‌مدیریت‌ها باعث شد امسال شایعه شود که یونسکو مسجد جامع ارومیه را به طور موقت از لیست ثبت جهانی خارج کرده است.
در همین راستا معاون فرهنگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌غربی با بیان اینکه مسجد جامع ارومیه از فهرست ثبت جهانی خارج نشده و همچنان در راه ثبت جهانی است می‌گوید: «این مسجد هم اکنون در حال مرمت و ساماندهی بوده و تلاش براین است تا اقدامات مرمتی به بهترین شکل انجام شود.»
داوود فرازی ابراز امیدواری می‌کند؛ با تعامل و هماهنگی با مدرسه علوم دینی واقع در محوطه مسجد جامع ارومیه زمینه‌ای فراهم شود تا این اثر تاریخی به فهرست جهانی یونسکو راه یابد.
وی خاطرنشان می‌کند: «مکان لازم برای مستقر شدن مدرسه علوم دینی فراهم شده و تلاش بر این است تا به مکانی بهتر منتقل شود زیرا ثبت جهانی شدن هر اثر تاریخی نیازمند تأیید کارشناسان میراث فرهنگی و یونسکو است.» نا گفته نماند، عدم اصلاح یک پارکینگ طبقاتی که عامل تجاوز به حریم منظری مسجد عنوان شده هم یکی دیگر از مواردی است که کارشناسان یونسکو روی آن دست گذاشته و علت خروج موقت از فهرست ثبت جهانی مساجد ایرانی اعلام شده است.
بلایی به نام فرونشست
مسجد سید اصفهان که یک مسجد قاجاری است به دلیل فرونشست زمین ناشی از خشکی زاینده‌رود دچار ترک‌های عمیق در گنبد اصلی شده است و می‌گویند، مرمت و استحکام‌بندی آن به اعتباری حدود ۵۰میلیارد‌تومان نیاز دارد که تاکنون تأمین نشده است. همچنین شایعه خروج موقت مسجد هزار‌ساله جامع ارومیه از پرونده ثبت جهانی هم به دو دلیل اصلی، تجاوز به حریم منظری مسجد از سوی یک پارکینگ طبقاتی و عدم انتقال مدرسه علوم دینی مجاور آن سر زبان‌ها افتاده است. اگرچه تلاش‌ها برای رفع این موانع ادامه دارد، اما تصمیم‌گیری سریع دستگاه‌های مربوطه برای نجات این اثر بی‌نظیر حیاتی است.