به گزارش ایرنازندگی- در سال‌های اخیر، فناوری هوش مصنوعی (Artificial Intelligence - AI) حضور پررنگی در حوزه‌های مختلف علوم و فناوری داشته است. این فناوری که اولین بار در سال ۱۹۵۵ توسط جان مک‌کارتی معرفی شد، امروزه در شاخه‌هایی مانند سامانه‌های تشخیص بیماری با استفاده از پردازش اطلاعات وارد شده ، پردازش زبان طبیعی، الگوریتم‌های ژنتیک و مفاهیم مرتبط با رباتیک و ... کاربرد گسترده‌ای یافته است.
یکی از حوزه‌هایی که هوش مصنوعی در آن مورد توجه قرار گرفته، علوم تغذیه و سلامت عمومی است. امروزه بسیاری از افراد برای دریافت رژیم غذایی، از اپلیکیشن‌ها و سرویس‌های مبتنی بر هوش مصنوعی استفاده می‌کنند. اما این سؤال پیش می‌آید: آیا هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین یک مشاوره تخصصی تغذیه شود؟ آیا استفاده از آن بدون نظارت حضور نیروی انسانی متخصص ، خطراتی برای سلامت دارد؟ و در نهایت، چه راهکاری برای افرادی وجود دارد که به دلیل مشغله یا هزینه، به سمت این فناوری سوق پیدا می‌کنند؟
دکتر جلال‌الدین میرزای رزاز، پزشک و متخصص تغذیه، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رئیس انجمن تغذیه ایران، به بررسی این سوال پرداخته و می‌گوید: «اگرچه هوش مصنوعی ابزاری نوین و قدرتمند است، اما تنها باید به عنوان یک دستیار کمکی در کنار متخصصان تغذیه استفاده شود و نمی‌تواند جایگزین آن‌ها باشد.»
هوش مصنوعی در تغذیه: امکانات و محدودیت‌ها
جلال‌الدین میرزای رزاز درباره نقش هوش مصنوعی در تغذیه توضیح می‌دهد: «هوش مصنوعی می‌تواند در شناسایی الگوهای غذایی، تحلیل میزان مصرف کالری، تشخیص کمبودهای تغذیه‌ای و ارائه گزینه‌های غذایی اولیه نقش مؤثری داشته باشد. این فناوری با تحلیل حجم عظیمی از داده‌ها، به صرفه‌جویی در زمان، افزایش دقت و کشف روابط پنهان در اطلاعات تغذیه‌ای کمک می‌کند. به همین دلیل، در بسیاری از سیستم‌های بهداشتی و بالینی، هوش مصنوعی به عنوان ابزار کمکی برای تصمیم‌گیری پزشکان و متخصصان تغذیه به کار گرفته می‌شود.»
این استاد دانشگاه در ادامه به محدودیت‌های این فناوری اشاره می‌کند: «مهم‌ترین محدودیت هوش مصنوعی، ناتوانی آن در درک عوامل فردی و پیچیده انسانی است. طراحی یک رژیم غذایی مؤثر و ایمن تنها به تحلیل داده‌های بیولوژیکی محدود نمی‌شود و نیازمند درک عمیق از وضعیت روانی، سبک زندگی، شرایط اجتماعی، فرهنگی و سابقه رفتاری فرد با غذا است. هوش مصنوعی فاقد این درک شهودی و انسانی است و نمی‌تواند انگیزه، تنش، اضطراب یا عادات ناسالم غذایی فرد را به درستی ارزیابی کند.»
طراحی یک رژیم غذایی مؤثر و ایمن تنها به تحلیل داده‌های بیولوژیکی محدود نمی‌شود و نیازمند درک عمیق از وضعیت روانی، سبک زندگی، شرایط اجتماعی، فرهنگی و سابقه رفتاری فرد با غذا است
میرزای رزاز تأکید می‌کند: «یک متخصص تغذیه با گفت‌وگوی مستقیم می‌تواند این عوامل را شناسایی کرده و رژیمی شخصی‌سازی‌شده و ایمن طراحی کند. تکیه صرف بر هوش مصنوعی می‌تواند موجب کاهش تعامل انسانی و حمایت روانی شود و در نتیجه انگیزه و پایبندی فرد به رژیم غذایی کاهش یابد.»
این متخصص تغذیه همچنین خاطرنشان می‌کند: «تحقیقات بالینی بیشتری لازم است تا اثربخشی روش‌های درمانی مبتنی بر هوش مصنوعی ارزیابی شود و نگرانی‌های اخلاقی درباره استفاده از این فناوری در تغذیه هنوز به طور کامل رفع نشده است. هوش مصنوعی هنوز در مراحل ابتدایی توسعه قرار دارد و برای رسیدن به سطحی که بتواند به طور مستقل در تصمیم‌گیری‌های بالینی دخالت کند، نیاز به داده‌های عظیمی در مقیاس ده‌ها میلیون نمونه از افراد مختلف با شرایط متنوع دارد.»
میرزای رزاز می‌گوید: «مدل‌های هوش مصنوعی باید به گونه‌ای طراحی شوند که بتوانند با رعایت اصول اخلاقی، نیازهای فردی را به درستی تشخیص دهند و بدون سوگیری، توصیه‌های عادلانه ارائه کنند.»
خطرات استفاده از هوش مصنوعی در طراحی رژیم غذایی
چندی پیش مردی که به دنبال تغییر رژیم غذایی بود، به ChatGPT مراجعه کرد و دچار برومیسم، یک مسمومیت نادر شد. این مرد سه ماه پس از پایبندی به رژیم غذایی توصیه شده توسط هوش مصنوعی با علائم نگران‌کننده‌ای مانند پارانویا و توهم به اورژانس مراجعه کرد. این مرد ۶۰ ساله دچار برومیسم شده بود، سندرمی که در اثر قرار گرفتن بیش از حد در معرض ترکیبات شیمیایی برومید یا برومین ایجاد می‌شود. در این مورد، فرد برومید سدیم را به صورت آنلاین خریده و مصرف کرده بود.
میرزای رزاز درباره این موضوع هشدار می‌دهد: «استفاده از هوش مصنوعی برای دریافت رژیم غذایی بدون نظارت تخصصی می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت فرد داشته باشد. یکی از مهم‌ترین خطرات، عدم شناخت دقیق شرایط فردی است. بعضی سیستم‌های هوش مصنوعی بدون داشتن اطلاعات کامل از سابقه پزشکی، بیماری‌های زمینه‌ای، حساسیت‌های غذایی یا وضعیت هورمونی فرد، رژیم‌هایی ارائه می‌دهند که نه تنها بی‌فایده، بلکه مضر هستند.»
بعضی سیستم‌های هوش مصنوعی بدون داشتن اطلاعات کامل از سابقه پزشکی، بیماری‌های زمینه‌ای، حساسیت‌های غذایی یا وضعیت هورمونی فرد، رژیم‌هایی ارائه می‌دهند که نه تنها بی‌فایده، بلکه مضر هستند
او ادامه می‌دهد: «برای مثال، حذف خودسرانه گروهی از مواد غذایی بدون تشخیص پزشکی یا مصرف بی‌رویه مکمل‌های غذایی بر اساس توصیه‌های خودکار می‌تواند به کمبود ریزمغذی‌ها، ضعف سیستم ایمنی، پوکی استخوان، اختلالات گوارشی و نوسانات هورمونی منجر شود. در موارد شدید، چنین رفتارهایی ممکن است زمینه‌ساز اختلالات تغذیه‌ای مانند بی‌اشتهایی عصبی یا پرخوری عصبی شوند.»
میرزای رزاز همچنین درباره سوگیری مدل‌های هوش مصنوعی هشدار می‌دهد: «این سوگیری معمولاً ناشی از داده‌های آموزشی ناقص یا غیرمتعادل است. برای نمونه، اگر مدل هوش مصنوعی عمدتاً با داده‌های افراد سفیدپوست و سبک زندگی غربی آموزش دیده باشد، ممکن است رژیم‌های پیشنهادی برای افراد با پیشینه فرهنگی، قومی یا جغرافیایی متفاوت، مانند ایرانیان یا سایر ملل آسیایی، نامناسب یا حتی تبعیض‌آمیز باشد.»
او تأکید می‌کند: «عدم شفافیت در نحوه تصمیم‌گیری هوش مصنوعی یکی دیگر از خطرات جدی است. کاربران اغلب نمی‌دانند چرا یک رژیم خاص به آن‌ها پیشنهاد شده و بر چه اساسی این توصیه ارائه شده است. این موضوع می‌تواند به اعتماد نادرست و اجرای بی‌تفکر رژیم‌ها منجر شود و در درازمدت به مشکلات جدی سلامتی دامن بزند.»
توصیه‌ها برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی در تغذیه
رئیس انجمن تغذیه ایران، درباره استفاده از هوش مصنوعی در رژیم‌های غذایی تأکید می‌کند: «با توجه به محدودیت‌ها و خطرات موجود، افرادی که به دلیل مشغله کاری، زمان محدود یا هزینه‌های بالای مشاوره تخصصی، به سمت هوش مصنوعی سوق پیدا می‌کنند، باید این فناوری را به عنوان یک ابزار کمکی و مقدماتی در نظر بگیرند، نه جایگزین نهایی.»
او توضیح می‌دهد: «هوش مصنوعی می‌تواند در ثبت وعده‌های غذایی، شمارش کالری یا ارائه پیشنهادهای اولیه به افراد کمک کند، اما قبل از اجرای هرگونه رژیم غذایی، مشورت با یک متخصص تغذیه ضروری است تا از سلامت و ایمنی فرد اطمینان حاصل شود.»
هوش مصنوعی می‌تواند در ثبت وعده‌های غذایی، شمارش کالری یا ارائه پیشنهادهای اولیه به افراد کمک کند، اما قبل از اجرای هرگونه رژیم غذایی، مشورت با یک متخصص تغذیه ضروری است
میرزای رزاز همچنین درباره خطرات کوتاه‌مدت و بلندمدت استفاده نادرست از هوش مصنوعی هشدار می‌دهد: «اگرچه استفاده از این فناوری ممکن است در کوتاه‌مدت به نظر اقتصادی و راحت برسد، ولی در بلندمدت می‌تواند به مشکلات جدی سلامتی، هزینه‌های درمانی بیشتر و کاهش کیفیت زندگی منجر شود. سلامت یک سرمایه بلندمدت است و نباید به راحتی به ابزارهای غیرمتخصص واگذار شود.»
او در ادامه یادآوری می‌کند: «افراد بهتر است به دنبال گزینه‌های معقول‌تر، در دسترس‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر باشند. بسیاری از مراکز بهداشتی دولتی، بیمارستان‌ها یا دانشگاه‌های علوم پزشکی، خدمات مشاوره تغذیه با هزینه کم ارائه می‌دهند. همچنین مشاوره‌های آنلاین نیز می‌توانند گزینه مناسبی باشند، زیرا هم زمان‌بر نیستند و هم اغلب ارزان‌تر از جلسات حضوری هستند.»
میرزای رزاز در پایان تأکید می‌کند: «هوش مصنوعی بدون شک یک فناوری نوین و تأثیرگذار در حوزه سلامت و تغذیه است، اما واگذاری کامل مسئولیت طراحی رژیم غذایی به آن اقدامی نادرست، غیرمسئولانه و پرخطر است. این فناوری فاقد درک عمیق از پیچیدگی‌های جسمی، روانی و اجتماعی انسان است و نمی‌تواند جایگزین تعامل انسانی، حمایت روانی و دانش تخصصی متخصصان تغذیه شود. برای استفاده ایمن و مؤثر از هوش مصنوعی، لازم است آن را در کنار متخصصان و به عنوان یک ابزار کمکی به کار گرفت. همچنین تحقیقات بیشتر، نظارت انسانی، تنوع داده‌ها و رعایت اصول اخلاقی در طراحی الگوریتم‌ها ضروری است.»