شکل‌گیری مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی، تحولی بسیار مهم و راهبردی در قفقاز جنوبی است که علاوه بر بازتعریف معادلات قدرت منطقه‌ای، تأثیرات امنیتی و اقتصادی عمیقی برای ایران به همراه دارد. این اقدام، همزمان فشارهای ژئوپلیتیکی موجود در مرزهای شمال غرب ایران را تشدید و عرصه رقابت‌های بازیگران بزرگ جهانی در اوراسیا را پیچیده‌تر کرده است.
اهمیت ژئوپلیتیکی کریدور زنگزور و موقعیت ایران
کریدور زنگزور، گذرگاهی استراتژیک به طول ۴۳ کیلومتر در ارمنستان که جمهوری آذربایجان را به نخجوان و ترکیه متصل می‌کند. از منظر ژئوپلیتیکی، کنترل این کریدور به معنای تسلط بر مسیرهای ترانزیتی و خطوط انتقال انرژی حیاتی اوراسیا است. در سال‌های اخیر، این مسیر به کانون رقابت‌های منطقه‌ای میان روسیه، ایران، ترکیه و آمریکا تبدیل شده است.
برای ایران، این کریدور اهمیت دوگانه‌ای دارد: از یک سو، امنیت مرزهای شمال غربی و جریان آزاد و کنترل‌شده کالا و انرژی را تضمین می‌کند و از سوی دیگر، نفوذ ژئوپلیتیکی تهران در قفقاز جنوبی را نمایندگی می‌کند که واگذاری این کریدور به آمریکا، عملاً باعث تضعیف موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در این منطقه حساس می‌شود.
توافق موسوم به «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» شامل انتقال کنترل، توسعه و بهره‌برداری از کریدور زنگزور به آمریکا است. آمریکا با توسعه زیرساخت‌هایی مانند خطوط راه‌آهن، خطوط نفت و گاز، فیبر نوری و شبکه برق، حضور خود را به صورت عمیق و بلندمدت در منطقه تثبیت می‌کند.
این واگذاری به آمریکا اجازه می‌دهد که نفوذ خود در اوراسیا را گسترش داده و کانال‌های راهبردی بیشتری برای رقابت ژئوپلیتیکی با روسیه، چین و ایران ایجاد کند. این پروژه یکی از نمونه‌های آشکار بازتعریف قدرت‌های جهانی در نقطه تقاطع منافع راهبردی قرار گرفته است.
تبعات راهبردی و امنیتی برای ایران
برای تهران، واگذاری کریدور زنگزور تهدیدی چندجانبه است:
کاهش نفوذ اقتصادی و ژئوپلیتیکی: مسیر ترانزیتی جدید تحت کنترل آمریکا می‌تواند جایگزین مسیرهای سنتی ترانزیتی ایران و متحدانش شود و سهم ایران در بازار انرژی و تجارت منطقه را کاهش دهد.
تهدید امنیتی مرزهای شمال غرب: با افزایش همکاری‌های نظامی آمریکا و آذربایجان و لغو محدودیت‌های دفاعی، حضور نظامی آمریکا در نزدیکی مرزهای ایران تقویت می‌شود که زنگ خطری برای امنیت ملی تهران است.
افزایش نفوذ ترکیه و غرب: این کریدور مسیر دسترسی آذربایجان و ترکیه به اروپا را تسهیل می‌کند که می‌تواند جایگاه ایران در رقابت منطقه‌ای را تضعیف کند.
چشم‌انداز آینده
واگذاری کریدور زنگزور به آمریکا، از یک پروژه صرف اقتصادی و ترانزیتی فراتر رفته و به یک مهره کلیدی در بازی ژئوپلیتیکی بزرگ منطقه تبدیل شده است. این اقدام، نه تنها نشان‌دهنده رقابت فزاینده قدرت‌های بزرگ در اوراسیا است، بلکه باعث ایجاد چالش‌های جدی برای ایران در حوزه امنیت ملی و منافع اقتصادی می‌شود.
ایران باید در واکنش به این تحولات، سیاست‌های خود را بازنگری کرده و با همکاری نزدیک‌تر با بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، از جمله روسیه و چین، ضمن حفظ ثبات داخلی، نفوذ خود را در قفقاز جنوبی ارتقا دهد.
*فرزاد احمدی دوازده امامی - پژوهشگر ژئوپلیتیک و امنیت ملی دانشگاه تربیت مدرس