سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مهدی توکلیان، فعال فرهنگی: در میان مناسبت‌های مذهبی و ملی، ایام محرم و صفر همواره جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و هویت ایرانیان داشته‌اند. هر سال، از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب کشور، آیین‌های سنتی متعددی در گرامیداشت این ایام برگزار می‌شود. مردمان هر دیار، متناسب با رسوم محلی خود، با شور و اشتیاق در پذیرایی از عزاداران مشارکت می‌کنند و در تعظیم شعائر دینی، همتی بی‌نظیر به خرج می‌دهند.
با گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، بسیاری از رویدادهای فرهنگی و مذهبی به‌عنوان بخشی از هویت تاریخی ایران اسلامی تثبیت شده‌اند. اما در این میان، برخی عرصه‌های فرهنگی علی‌رغم تأکید مکرر اندیشمندان دینی و فرهنگی، همچنان مظلوم واقع شده‌اند؛ از جمله حوزه کتاب، کتابخوانی و توسعه کتابخانه‌های عمومی. هرچند گشایش هر مرکز فرهنگی یا هنری حاصل تلاش خستگی‌ناپذیر فعالانی است که بی‌هیچ چشم‌داشتی برای اعتلای فرهنگ این سرزمین می‌کوشند، اما گسترش فرهنگ عمومی کتابخوانی، نیازمند عزمی فراتر از فعالیت‌های اداری و برنامه‌ریزی رسمی است.
این نهضت فرهنگی باید از دل سنت‌ها و آیین‌های بومی، از محله‌ها و مساجد و روضه‌های خانگی آغاز شود. موکب‌های فرهنگی؛ گام اول در وقف کتاب اربعین حسینی فرصتی کم‌نظیر برای پیوند سنت‌های مذهبی با نذر فرهنگی است. در کنار موکب‌های غذایی، درمانی و خدمات اجتماعی، می‌توان «موکب کتاب» را نیز به‌عنوان نذری فرهنگی به جمع خدمات مردمی افزود.
این اقدام، گامی تأثیرگذار برای ثبت یکی دیگر از نقاط روشن تاریخ فرهنگی این سرزمین خواهد بود؛ اقدامی که نسل‌های آینده ایران اسلامی را با نام نسل کتاب‌نذرِ امروز پیوند خواهد زد. در شرایطی که همکاری مدیران فرهنگی به‌سختی حاصل می‌شود و بروکراسی‌های اداری مانع جدی توسعه فرهنگی هستند، بیش از هر زمان دیگر به حرکت‌های مردمی و خودجوش نیاز داریم؛ حرکتی که با انرژی و باور، گره از کار فرهنگ کشور باز کند. قم؛ الگویی برای نذر فرهنگی در کلانشهرهای مذهبی شهر قم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کلانشهرهای مذهبی ایران، در سال‌های اخیر وارد مرحله‌ای نو از حیات اجتماعی شده است.
نسل سومی که از مهاجرت‌های شتابان دهه‌های گذشته فاصله گرفته، امروز با درک عمیق‌تری از نیازهای فرهنگی و شهرنشینی، وارد فضای مطالبه‌گری اجتماعی شده است. شناخت ظرفیت‌های فرهنگی شهرهایی چون قم و پیوند آن با مناسک مذهبی می‌تواند مسیر تازه‌ای برای تحقق توسعه فرهنگی، تقویت حیات مدنی، و ترویج وقف‌های فرهنگی نظیر «نذر کتاب» فراهم کند.
وقف کتابخانه، راهی ماندگار برای خدمت به دانایی عمومی و ثبت مشارکت مردمی در تاریخ فرهنگی معاصر ایران است. کتابخانه‌ها؛ از حاشیه به متن کارکرد فضاهای فرهنگی، همچون خود فرهنگ، همواره متأثر از تحولات تاریخی، اجتماعی و فناوری است. قم نیز از زمانی که شهری کوچک و مذهبی بود، تاکنون که جایگاهی ملی و بین‌المللی یافته، در سیر تحول فرهنگی خود دستخوش دگرگونی‌هایی متناسب با نیازهای زمان شده است. اگرچه مساجد، تکیه‌ها و امام‌زاده‌ها نقش مهمی در تعلیم و ترویج فرهنگ مذهبی داشته‌اند، اما امروز، کتابخانه‌ها نیز باید در کنار این نهادها به‌عنوان سنگرهای فرهنگی جدید مورد توجه قرار گیرند.
تبدیل عزاداری‌های مردمی به بستر آگاهی‌بخشی عمومی، نه تنها با آموزه‌های دینی ما هم‌خوان است، بلکه گامی بلند در راستای ارتقای فرهنگی و توسعه پایدار جامعه خواهد بود.
ظرفیت‌های فرهنگی قم؛ از کتابخانه تا هنرهای اسلامی اهمیت ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی و تشویق خیرین به ساخت کتابخانه‌های عمومی، از جمله ظرفیت‌های بالقوه و راهبردی شهر قم است که متأسفانه همچنان از نگاه بسیاری از متولیان فرهنگی مغفول مانده است. همان‌گونه که قم با پیشینه‌ای عمیق در معماری اسلامی، هنرهای مذهبی و ساخت‌وسازهای آیینی شناخته می‌شود، این ویژگی می‌تواند به‌عنوان بستری نوین برای شکل‌گیری انجمن‌های هنری و کارآفرینی فرهنگی نیز به کار گرفته شود.
فرصت‌های ارزشمندی همچون انتقال تجربه و مهارت پیشکسوتان هنرهای سنتی از کاشی‌کاری، معرق، منبت، شیشه‌کاری و تذهیب گرفته تا خوشنویسی و نقاشی روی شیشه نه تنها می‌تواند در مرمت و بازسازی مساجد و اماکن متبرکه به‌کار آید، بلکه زمینه اشتغال برای علاقه‌مندان جوان را نیز فراهم می‌کند. مدیریت شهری، به‌ویژه در شهرهای مذهبی مانند قم، می‌تواند در پیشتازی این جریان فرهنگی اجتماعی، نقش مؤثری ایفا کند و با ایفای وظیفه ذاتی خود، بسترهای آموزشی، کارآفرینی و رشد فرهنگی را برای نسل آینده فراهم آورد. پیوند سنت‌های دینی با توسعه فرهنگی و اجتماعی، زمینه‌ساز حرکتی پایدار در مسیر تمدن‌سازی نوین اسلامی خواهد بود.
∎