به گزارش روز شنبه گروه علمی ایرنا از فرهنگستان علوم، علی‌اکبر موسوی موحدی فرهنگستان‌ها را مغز متفکر و موتور محرکه توسعه علمی کشورها عنوان کرد و گفت: وظیفه اصلی این نهادها سیاست‌گذاری، راهبری و ترسیم افق‌های علمی برای کشور و حتی منطقه است.
وی ادامه داد: فرهنگستان‌ها نه‌تنها نقشه راه ملی را تدوین می‌کنند، بلکه با نگاهی فراتر، نقشه‌های راه منطقه‌ای و جهانی را نیز برای پیشبرد علم و فناوری طراحی می‌کنند. این نهادها باید با دیدگاهی کلان و جامع نسبت به توسعه علمی و با اشراف کامل بر ظرفیت‌ها و چالش‌های پیش‌ِ رو، مسیر حرکت علم و دانش در کشور را تعیین کنند.
این چهره ماندگار بیوشیمی فیزیک افزود: در حقیقت، می‌توان نقش فرهنگستان‌ها را به اتاق فکر راهبردی در سطح ملی تشبیه کرد که با بهره‌گیری از خرد جمعی نخبگان و صاحب‌نظران، مسیر تعالی علمی کشور را ترسیم می‌کنند.
موسوی موحدی در سطح بین‌المللی عملکرد فرهنگستان‌ها را در ۲ رویکرد بیان کرد و گفت: گروه نخست، فرهنگستان‌هایی هستند که نقش آنها بیشتر در سیاست‌گذاری و اعلام راهبردها خلاصه می‌شود و فعالیت نظارتی نیز در حیطه وظایف آنها قرار دارد. این فرهنگستان‌ها عمدتاً به تدوین اسناد بالادستی، ارائه توصیه‌های سیاستی به دولت و ارزیابی عملکرد نهادهای علمی و پژوهشی می‌پردازند.
وی ادامه داد: گروه دوم، فرهنگستان‌هایی هستند که علاوه بر تعیین سیاست‌ها و راهبردها، خود نیز در اجرای برنامه‌ها و پروژه‌های علمی پیشگام‌اند و با ایجاد سازوکارهای مناسب، سایر نهادها و افراد را به مشارکت در این مسیر تشویق و ترغیب می‌کنند. این فرهنگستان‌ها علاوه بر نقش سیاست‌گذاری، نقش اجرایی و عملیاتی نیز دارند و به‌طور مستقیم در توسعه علمی کشور سهیم‌اند. فرهنگستان‌های ایران بیشتر در دسته نخست قرار می‌گیرند.
عضو پیوسته فرهنگستان علوم افزود: رسالت اصلی و بنیادین فرهنگستان علوم در ایران چیزی جز هدایت، راهبری و پیشبرد علم و دانش در کشور نیست. اما برای تحقق این رسالت خطیر و تبدیل آن به واقعیت‌های ملموس، چالش‌های متعددی پیش روی این نهاد قرار دارد که باید با برنامه‌ریزی دقیق، بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان علمی و انجام اقدامات مؤثر بر آنها غلبه کرد.
چالش‌های فرهنگستان علوم
استاد ممتاز دانشگاه تهران و چهره ماندگار کشور چالش‌های فرهنگستان علوم را در پنج مورد برشمرد و گفت: اول ساختار غیر یکپارچه فرهنگستان‌ها است که وجود چندین فرهنگستان جداگانه با حوزه‌های تخصصی متفاوت (علوم پایه، علوم پزشکی، هنر، زبان و ادب فارسی) مانع از هم‌افزایی، همگرایی و ایجاد یک صدای واحد در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی علمی کشور می‌شود.
موسوی موحدی ادامه داد: نبود دیدگاه یکپارچه و منسجم برای پیشرفت علم است، پراکندگی دیدگاه‌ها و رویکردهای مختلف در زمینه توسعه علمی منجر به هدر رفتن انرژی‌ها، دوباره‌کاری‌ها و عدم تمرکز بر اهداف راهبردی و کلان کشور می‌شود. سوم مورد کمبود سرمایه‌گذاری در حوزه علم و فناوری و نبود توازن در تخصیص منابع است،
وی نبود توجهی کافی به علوم بین‌رشته‌ای و رویکردهای نوین علمی و ضعف در دیپلماسی علمی و ارتباط با جامعه بین‌المللی را دیگر چالش ها برشمرد و افزود: یکی از مشکلات اساسی در حوزه علم و فناوری کشور، وجود نگاه‌های پراکنده، موازی‌کاری و ارایه پیشنهادهای متنوع و گاه متناقض از سوی نهادها و افراد مختلف است. هر دستگاه یا فردی راهکار خود را برای توسعه علمی کشور مطرح می‌کند و این پراکندگی، مانع از ایجاد انسجام و هماهنگی لازم در سیاست‌گذاری علمی می‌شود.
موسوی موحدی در بخش دیگری پیشرفت علم‌وفناوری را نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان و مستمر دانست و گفت: توسعه علمی بدون سرمایه‌گذاری، هدفی دست‌نیافتنی خواهد بود. این سرمایه‌گذاری نباید صرفاً بر عهده دولت باشد؛ بلکه باید با ایجاد سازوکارهای مناسب، بخش خصوصی و حتی مردم را نیز در این حوزه مشارکت داد و نقش فعال‌تری برای آنان قائل شد.
وی اضافه کرد: در کشور ما مؤسسات و نهادهای غیردولتی و خیرخواهانه‌ای که برای پیشبرد علم و فناوری فعالیت کنند، بسیار اندک‌اند و این امر یک ضعف جدی محسوب می‌شود. لازم است با ایجاد مشوق‌هایی همچون معافیت‌های مالیاتی و ارائه تسهیلات، انگیزه سرمایه‌گذاری در این حوزه افزایش یابد. این سرمایه‌گذاری می‌تواند در قالب‌های متنوعی همچون حمایت از طرح‌های پژوهشی نوآورانه، تجاری‌سازی فناوری‌های جدید، ایجاد صندوق‌های وقفی برای علم و فناوری و اعطای بورسیه‌های تحصیلی به دانشجویان نخبه انجام گیرد. علوم بین‌رشته‌ای چه اهمیتی در پیشرفت علم و دانش دارند و فرهنگستان چگونه می‌تواند به توسعه این حوزه کمک کند؟
علوم بین‌رشته‌ای کلید حل بسیاری از مسائل پیچیده
عضو پیوسته فرهنگستان علوم درباره اهمیت علوم بین‌رشته‌ای در پیشرفت علم و دانش گفت: در دنیای امروز، علوم بین‌رشته‌ای کلید حل بسیاری از مسائل پیچیده و چالش‌های پیش روی بشر هستند. بسیاری از مشکلات و چالش‌های جوامع، ماهیتی بین‌رشته‌ای دارند و حل آنها نیازمند همکاری و تبادل نظر میان متخصصان رشته‌های مختلف است. به عنوان نمونه، برای مقابله با تغییرات اقلیمی، به دانش متخصصان هواشناسی، محیط زیست، اقتصاد، جامعه‌شناسی و حتی حقوق نیاز داریم.
موسوی موحدی افزود: امروزه مرزهای سنتی میان رشته‌های علمی در حال از میان رفتن است و بسیاری از پیشرفت‌های بزرگ علمی در نقاط تلاقی رشته‌های مختلف رخ می‌دهند. متأسفانه یکی از نقاط ضعف اساسی ما در حوزه سیاست‌گذاری علمی این است که سیاست‌هایی که در فرهنگستان تدوین می‌شوند، معمولاً به مرحله اجرا نمی‌رسند و در حد مصوبه باقی می‌مانند. برای رفع این مشکل، باید اقدام اساسی صورت گیرد و آن، افزودن بندی به اساسنامه فرهنگستان علوم است که مصوبات و راهبردهای این نهاد را برای دولت و سایر ارگان‌های اجرایی کشور الزام‌آور کند.
وی معتقد است که ترویج علم‌ودانش در جامعه، وظیفه‌ای بسیار مهم و اساسی است که بر عهده همه نهادهای علمی و فرهنگی کشور قرار دارد. همچنین همکاری‌های بین‌المللی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل پیشرفت علم و فناوری در دنیای امروز، جایگاه ویژه‌ای دارد. ارتباط و تبادل دانش با سایر کشورها موجب تسریع روند توسعه علمی، انتقال فناوری‌های جدید و استفاده از تجربیات دیگران می‌شود.
وی ادامه داد: ما باید با دانشمندان، پژوهشگران و مراکز علمی و پژوهشی معتبر دنیا ارتباط برقرار کنیم و از تجربیات آنها بهره ببریم. تبادل دانشجو و پژوهشگر، برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های بین‌المللی، مشارکت در پروژه‌های پژوهشی مشترک و تبادل اطلاعات و داده‌های علمی از جمله اقداماتی است که می‌تواند در این زمینه بسیار مؤثر باشد.
شروط پیشرو بودن در علم و فناوری
چهره ماندگار بیوشیمی فیزیک و رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی بیوفیزیک مرجعیت علمی را از ارکان اصلی و شاخص‌های مهم پیشرفت و توسعه علمی در هر کشوری عنوان کرد و گفت: اگر می‌خواهیم در عرصه علم و فناوری جایگاهی پیشرو و تأثیرگذار داشته باشیم، باید به تولید علم و دستیابی به دانش دست‌اول جهانی توجه کنیم.
وی افزود: متأسفانه، اکنون بیش از آنکه تولیدکننده علم و فناوری باشیم، مصرف‌کننده آن هستیم و این وضعیت نیازمند تحولی اساسی است. برای تغییر این شرایط باید تلاش‌های مضاعفی صورت گیرد تا ایران بتواند به مرجع علمی در منطقه و جهان تبدیل شود و در حوزه‌های مختلف علمی نقشی پیشگام و تعیین‌کننده ایفا کند.
به گفته موسوی موحدی تحقق مرجعیت علمی نیازمند تدوین و اجرای یک برنامه جامع و هدفمند است که در آن باید به چند محور اساسی توجه ویژه شود، اول سرمایه‌گذاری در حوزه‌های علمی دارای مزیت است، باید حوزه‌هایی را که در آنها ظرفیت‌ها و توانمندی‌های بالقوه داریم شناسایی کرده و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند انجام دهیم. این سرمایه‌گذاری شامل تخصیص بودجه کافی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و حمایت از پژوهشگران و متخصصان برجسته است.
وی افزود: دوم حمایت از پژوهش‌های بنیادی؛ پیشرفت واقعی علم و فناوری بدون پژوهش‌های بنیادی امکان‌پذیر نیست. لازم است از پژوهشگران این حوزه حمایت کنیم و فرصت بدهیم ایده‌های نوآورانه خود را عملی کنند. این حمایت می‌تواند شامل تأمین منابع مالی، ارائه امکانات پژوهشی و فراهم کردن بستر مناسب برای تبادل نظر و همکاری باشد.
وی ادامه داد: سوم کیفی‌سازی آموزش عالی است، نظام آموزش عالی باید به گونه‌ای بازنگری و طراحی شود که نیروی انسانی متخصص و کارآمد تربیت کند. ارتقای کیفیت آموزش، بازنگری در برنامه‌های درسی، توسعه مهارت‌های پژوهشی دانشجویان، جذب استادان برجسته داخلی و خارجی و فراهم کردن فرصت‌های مطالعاتی برای دانشجویان و پژوهشگران می‌تواند در این مسیر بسیار مؤثر باشد.
به گفته موسوی موحدی چهارم ایجاد نظام تشویقی مناسب برای پژوهشگران است، باید پژوهشگران و دانشمندان برجسته را تشویق و حمایت کنیم تا انگیزه بیشتری برای فعالیت‌های علمی داشته باشند. این تشویق می‌تواند شامل اعطای جوایز علمی، تسهیلات رفاهی و ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب باشد.
ترور دانشمندان، ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر برای هر کشوری
عضو پیوسته فرهنگستان علوم دربخش دیگری به جنگ تحمیلی ۱۲ روزه علیه ایران و به شهادت رسیدن تنی چند از دانشمندان کشور گفت: ترور دانشمندان، ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر برای هر کشوری است. این اقدام، نه‌تنها جان یک انسان فرهیخته و متخصص را می‌گیرد، بلکه روند پیشرفت علمی کشور را نیز با آسیب جدی مواجه می‌سازد. دانشمندان سرمایه‌های اصلی هر جامعه‌ای هستند و از دست دادن آنها مانند از دست دادن یک منبع ارزشمند و غیرقابل جایگزین است.
موسوی موحدی معتقد است که ترور دانشمندان باعث ایجاد ترس و ناامیدی در جامعه علمی می‌شود و می‌تواند انگیزه پژوهشگران را برای ادامه فعالیت‌های علمی کاهش دهد. در برخی موارد نیز ممکن است چنین حوادثی به مهاجرت نخبگان و فرار مغزها منجر شود؛ اتفاقی که ضربه سنگینی بر پیکره علمی کشور وارد می‌کند و روند توسعه را کند می‌سازد. متأسفانه تاریخ نشان داده است که ترور دانشمندان، تاکتیکی قدیمی و رایج برای جلوگیری از پیشرفت علمی کشورها بوده است و برخی کشورها با استفاده از این روش، رقبای علمی خود را از گردونه رقابت خارج کرده‌اند.
وی گفت: برای جلوگیری از تکرار چنین حوادث تلخی، چند اقدام اساسی ضروری است، اول نهادهای امنیتی کشور باید با تلاش جدی و شبانه‌روزی، امنیت جانی و روانی دانشمندان و نخبگان علمی را تضمین کنند و اجازه ندهند دشمنان علم و دانش به اهداف شوم خود برسند. دوم اینکه دانشمندان باید با آسودگی خاطر و بدون دغدغه به پژوهش‌های خود بپردازند. فضای علمی کشور باید به‌گونه‌ای باشد که آنان احساس حمایت و آرامش کنند و نگرانی‌های حاشیه‌ای مانع فعالیت‌های علمی‌شان نشود.
موسوی موحدی افزود: علم، زبانی جهانی است و می‌تواند پلی برای ارتباط بین ملت‌ها باشد. باید با تقویت ارتباطات علمی با دانشمندان و نهادهای علمی بین‌المللی، از تجربیات آنها بهره‌مند شویم و دستاوردهای علمی خود را نیز به اشتراک بگذاریم. چنین ارتباطاتی علاوه بر توسعه علمی کشور، به بهبود روابط بین‌المللی نیز کمک می‌کند.
عضو پیوسته فرهنگستان علوم این را هم گفت که نباید فراموش کرد دانشمندان ما باید با ایمان و استقامت به راه خود ادامه دهند و اجازه ندهند دشمنان علم و دانش، آنها را از دستیابی به اهدافشان بازدارند. به تعبیر امیرالمؤمنین علی (ع): «با ایمان، علم شکوفا می‌شود.» علم امروز نیازمند تاب‌آوری است؛ باید علم تاب‌آور باشد. من در آزمایشگاه خود جمله‌ای از امام رضا (ع) را نصب کرده‌ام که می‌فرمایند «بالإیمان یُعمَرُ العلم»؛ یعنی با ایمان است که علم ساخته و آباد می‌شود. ما باید استوار و قوی بایستیم و مثل «پروانه» که با هر نسیمی به این‌سو و آن‌سو می‌رود نباشیم. با ایمان و توکل به خدا، باید مسیر پیشرفت علمی کشور را با قدرت و استقامت ادامه دهیم و نشان دهیم که این اقدامات تروریستی نمی‌تواند مانع حرکت علمی ایران شود.
بهره‌گیری از ظرفیت زبان و ادبیات فارسی در دیپلماسی علمی
موسوی موحدی به اهمیت بهره‌گیری از ظرفیت زبان و ادبیات فارسی در دیپلماسی علمی اشاره کرد و گفت: زبان فارسی، زبانی غنی و سرشار از مفاهیم عمیق فرهنگی است و ادبیات ارزشمند آن می‌تواند در برقراری ارتباطات فرهنگی و علمی با سایر کشورها بسیار مؤثر باشد. ما باید از این ظرفیت برای معرفی فرهنگ و تمدن ایرانی به جهان استفاده کنیم و با ترویج زبان فارسی در سایر کشورها، زمینه تبادل علمی و فرهنگی را فراهم آوریم. زبان سعدی و حافظ، زبانی است که دل‌ها را تسخیر می‌کند و می‌تواند در ایجاد تفاهم و همدلی میان ملت‌ها نقشی کلیدی داشته باشد.