زهرا وجدانی: در ایران پژوهش و تولید دانش اگرچه همواره به عنوان یکی از اولویت‌های اعلام‌شده سیاست‌گذاران مطرح بوده، اما نظام حمایت از فعالیت‌های علمی در عمل با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است؛ از تمرکز منابع در مراکز خاص گرفته تا نبود شفافیت کافی در فرآیند‌های ارزیابی و تخصیص. در این میان نهاد‌هایی همچون بنیاد ملی علم ایران که پیش‌تر با عنوان صندوق حمایت از پژوهشگران کشور شناخته می‌شد، میتواند نقش مهمی در سیاست‌گذاری و اجرای حمایت‌های پژوهشی ایفا کند.
در سال ۱۴۰۳ این بنیاد همزمان با آغاز به کار دولت چهاردهم و با روی کار آمدن حسین افشین، معاون جدید علمی ریاست جمهوری فعالیت خود را با ساختار و رویکرد‌های متفاوتی ادامه داد. تغییر نام، بازتعریف مأموریت‌ها و اعمال برخی اصلاحات در شیوه تخصیص و ارزیابی طرح‌ها از جمله مواردی بود که در دستور کار قرار گرفت.
گزارش حاضر بر اساس داده‌های منتشرشده توسط بنیاد ملی علم ایران و گفت‌و‌گو با علی‌محمد سلطانی، رئیس این نهاد به بررسی عملکرد یک‌ساله بنیاد در ۲۴ محور کلیدی از جمله نحوه توزیع حمایت‌ها، عملکرد مالی، شاخص‌های کیفی، نسبت جنسیتی پژوهشگران، سهم دانشگاه‌ها و استان‌ها از منابع تخصیصی و روند برگزاری فراخوان‌ها و رویداد‌های علمی می‌پردازد.
افزایش مشارکت پژوهشگران در طرح‌های دریافتی
در سال ۱۴۰۳ تعداد ۴۹۵۱ طرح توسط پژوهشگران به بنیاد ارسال شده که از این تعداد، ۱۶۱۷ طرح با نرخ پذیرش ۳۳ درصد تصویب شده‌اند. این آمار نسبت به نرخ پذیرش ۱۰ سال گذشته (معادل ۳۸ درصد) کاهشی نسبتاً قابل ملاحظه را نشان می‌دهد که می‌توان آن را نشانه‌ای از رقابتی‌تر شدن فرآیند ارزشیابی و حساسیت بنیاد در انتخاب طرح‌های همسو با اولویت‌های ملی تفسیر کرد.
تسریع تصویب طرح‌ها و تمرکز بر حمایت‌های هدفمند در بنیاد ملی علم ایران
علی‌محمد سلطانی، رئیس بنیاد ملی علم ایران در گفت‌و‌گو با خبرنگار علمی برنا اعلام کرد: در یک سال گذشته تعداد طرح‌های پژوهشی دریافتی بنیاد رشد قابل توجهی داشته است که نشان‌دهنده استقبال بیشتر اعضای هیئت علمی از حمایت‌های این نهاد است.
وی افزود: میانگین زمان تصویب یا رد طرح‌ها به ۹۰ روز کاهش یافته؛ در حالی که این مدت در سال قبل ۱۰۸ روز بوده است که بیانگر تسریع در روند تصمیم‌گیری است.
سلطانی همچنین تأکید کرد که بیش از ۷۰ درصد حمایت‌های بنیاد در یک سال گذشته به صورت هدفمند و بر اساس فراخوان‌های موضوعی انجام شده است. این فراخوان‌ها در حوزه‌هایی برگزار شده‌اند که دارای سند مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی و ستاد معاونت علمی هستند، از جمله انقلاب زیستی، هوش مصنوعی، فناوری نانو، میکروالکترونیک، طرح‌های مرز دانش و محصولات بدیع و نوظهور.
تهران در صدر دریافت حمایت، اما هرمزگان پیشتاز در نرخ پذیرش
بررسی داده‌های استانی نشان می‌دهد که بیشترین اعتبار مصوب متعلق به استان تهران با رقم ۲۴۴.۷ میلیارد تومان بوده است. خراسان رضوی با ۴۲.۷ میلیارد تومان و آذربایجان شرقی با ۲۲.۵ میلیارد تومان در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. اما از نظر نرخ پذیرش طرح‌ها، استان‌های هرمزگان (۶۷%)، بوشهر (۵۸%) و گیلان (۵۵%) پیشتاز بوده‌اند. در مقابل، استان‌های یزد، کردستان و زنجان با نرخ پذیرش ۱۷%، ۲۰% و ۲۱% کمترین میزان را به خود اختصاص داده‌اند. این اختلاف عملکرد را می‌توان به عواملی مانند حجم طرح‌های دریافتی، کیفیت پروپوزال‌ها، منابع علمی موجود در استان و هم‌راستایی موضوعات با اولویت‌های بنیاد نسبت داد.
دانشگاه تهران و تربیت مدرس در صدر
در بین دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی، دانشگاه تهران با ۱۵۸ طرح مصوب و ۳۹.۷ میلیارد تومان اعتبار بیشترین حمایت را دریافت کرده است. پس از آن، دانشگاه تربیت مدرس با ۱۴۹ طرح (۴۳.۱ میلیارد تومان) و دانشگاه صنعتی شریف با ۸۷ طرح (۳۶.۵ میلیارد تومان) قرار دارند. در مجموع ۱۸۸ دانشگاه و پژوهشگاه از ۳۱ استان در این چرخه مشارکت داشته‌اند. دانشگاه شیراز، دانشگاه تبریز، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و پژوهشگاه پلیمر نیز در میان ۱۰ نهاد برتر دریافت‌کننده حمایت قرار دارند.
تنوع قالب‌های حمایتی و تمرکز بر پژوهش‌های دکتری و پسادکتری
بنیاد ملی علم ایران در سال ۱۴۰۳ از ۹ قالب حمایتی مختلف بهره گرفته است. این قالب‌ها شامل موارد زیر هستند:
• طرح پژوهشی: ۲۶۹۵ طرح دریافتی، ۶۷۰ مصوب (۲۵%)
• پسادکتری: ۹۲۸ طرح دریافتی، ۴۲۶ مصوب (۴۶%)
• رساله دکتری: ۶۴۳ طرح دریافتی، ۳۵۸ مصوب (۵۶%)
• گرنت تحقیقاتی: ۲۵۱ طرح دریافتی، ۳۳ مصوب (۱۳%)
• پروژه بین‌الملل: ۱۱۸ طرح دریافتی، ۴۴ مصوب (۳۷%)
• خوشه تحقیقاتی: ۷۷ طرح دریافتی، ۷ مصوب (۹%)
• کرسی پژوهشی: ۲۳ طرح دریافتی، ۴ مصوب (۱۷%)
• شب علم: ۶۵ طرح دریافتی، ۲۸ مصوب (۴۳%)
• فرصت مطالعاتی: ۱۵۱ طرح دریافتی، ۴۷ مصوب (۳۱%)
افزایش چشمگیر مقالات Q۱
بر اساس داده‌های استخراج‌شده از پایگاه Web of Science:
• کل مقالات حمایت‌شده از سوی بنیاد (۲۰۱۵ تا ۲۰۲۵): حدود ۱۶,۸۰۰ مقاله
• سهم مقالات Q۱ در سال ۲۰۲۴: ۵۵%
• پیش‌بینی سهم مقالات Q۱ در سال ۲۰۲۵: ۵۶%
• سهم مقالات Q۴ در سال ۲۰۲۴: تنها ۶% (کاهش از ۱۷% در سال ۲۰۱۵)
• افزایش شاخص تأثیر (Impact Factor) مقالات به‌ویژه در حوزه‌های شیمی، انرژی و مهندسی مواد
کشور‌های همکار و مجلات هدف پژوهشگران حمایت‌شده بیشترین همکاری علمی بین‌المللی را با پژوهشگران آمریکا، چین، آلمان، کانادا و اسپانیا داشته‌اند. همچنین، پراستنادترین مجلات به ترتیب عبارت‌اند از:
• Scientific Reports
• RSC Advances
• Journal of Molecular Liquids
• International Journal of Hydrogen Energy
• Iranian Journal of Science & Technology
از شب علم تا نشست سرآمدان
در سال ۱۴۰۳ بنیاد ملی علم ایران در راستای تقویت دیپلماسی علمی و ترویج عمومی علم، مجموعه‌ای از رویداد‌ها را برگزار کرد که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• «شب علم» در ۱۰ دانشگاه سراسر کشور
• نشست هم‌اندیشی با سرآمدان علمی کشور (با حضور ۳۵ عضو هیأت علمی برجسته)
• نشست کرسی‌های پژوهشی در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های برتر
• ارائه گزارش عملکرد و حمایت‌ها در نمایشگاه ایران نانو، نمایشگاه دستاورد‌های فناوری ریاست‌جمهوری، و اجلاس بین‌المللی انرژی
فراخوان‌های تخصصی و ۲۵ عنوان هدفمند در موضوعات
اولویت‌دار فراخوان‌های برگزارشده در سال ۱۴۰۳ تمرکز ویژه‌ای بر موضوعات راهبردی و آینده‌محور داشتند. از جمله این فراخوان‌ها:
• هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی
• نانو و میکرو فناوری
• سلول‌درمانی و ژن‌درمانی
• انرژی‌های نو
• تاب‌آوری شهری
• حکمرانی دینی درمجموع بیش از ۱۰۲۰ طرح در پاسخ به این فراخوان‌ها ارسال شد که حدود ۳۷۵ طرح آنها تصویب و تأمین اعتبار شدند.
فرآیند داوری و نظارت طرح‌ها
میانگین زمان ارزیابی طرح‌ها در سال ۱۴۰۳ معادل ۴۷ روز کاری ثبت شده که نسبت به سال گذشته با بهبود همراه بوده است. در حوزه داوری، بیش از ۴۱۰۰ کارشناس علمی در فرایند ارزیابی شرکت داشته‌اند و نظام ارزیابی دو مرحله‌ای (علمی و ساختاری) برای افزایش دقت تصمیم‌گیری اجرا شده است. همچنین بنیاد با طراحی سامانه نظارت علمی و مالی، موفق به نظارت فعال بر اجرای بیش از ۲۵۰۰ طرح فعال شده است.
آمار بهره‌برداری از دستاورد‌ها
در سال ۱۴۰۳ تعداد ۱۳۳۳ طرح به پایان رسیده‌اند. این طرح‌ها منجر به تولید حدود ۴۵۰۰ مقاله علمی (داخلی و بین‌المللی)، ۲۳۰ ثبت اختراع و ۶۸ محصول تجاری‌سازی‌شده شده‌اند. این داده‌ها بیانگر اثرگذاری عملی حمایت‌ها در ایجاد خروجی‌های فناورانه قابل بهره‌برداری است.
شفافیت و تمرکز بر طرح‌های کیفی
کل اعتبار مصوب بنیاد در سال ۱۴۰۳ معادل ۴۲۸ میلیارد تومان بوده است که از این میزان، ۳۹.۷ میلیارد تومان به دانشگاه تهران، ۴۳.۱ میلیارد تومان به تربیت مدرس، و ۳۶.۵ میلیارد تومان به صنعتی شریف اختصاص یافته است. توزیع اعتبار بر اساس کیفیت طرح، موضوع استراتژیک و ظرفیت اجرایی نهاد‌ها صورت پذیرفته است.
توسعه و بازطراحی سامانه‌ها
بنیاد در سال ۱۴۰۳ سامانه‌های زیر را توسعه یا بازطراحی کرده است:
• سامانه اطلاعات طرح‌ها (IRINSF.ir)
• داشبورد مدیریتی ارزیابی طرح‌ها
• سامانه تیکت پاسخگویی
• نقشه علمی حمایتی (با قابلیت تحلیل جغرافیایی داده‌ها)
گامی بلند در مسیر علم‌پایه‌سازی کشور
مرور عملکرد یک‌ساله بنیاد ملی علم ایران در سال ۱۴۰۳ تصویر نسبتاً روشنی از تلاش این نهاد برای بازطراحی فرآیند‌های حمایتی، افزایش نظم در تخصیص منابع و جهت‌دهی به سمت پژوهش‌های مسئله‌محور و با خروجی ملموس ارائه می‌دهد. داده‌ها نشان می‌دهند که از یک سو، بنیاد موفق شده است قالب‌های متنوع‌تری از حمایت‌ها را فعال کند، زمان ارزیابی طرح‌ها را کاهش دهد و نظارت بر اجرا را نظام‌مندتر پیش ببرد. همچنین افزایش کیفیت خروجی‌های پژوهشی از جمله رشد سهم مقالات Q۱ و کاهش قابل توجه مقالات با رتبه پایین‌تر، از تغییر در رویکرد ارزیابی و اولویت‌بندی علمی حکایت دارد.
از سوی دیگر، همچنان برخی چالش‌ها در توزیع نابرابر منابع میان استان‌ها، تمرکز قابل توجه بر نهاد‌های مستقر در تهران و پذیرش پایین برخی قالب‌ها از جمله گرنت‌های تحقیقاتی و کرسی‌های پژوهشی دیده می‌شود. این موارد میتواند نشان‌دهنده نیاز به بازنگری در مدل تشویقی، اصلاح فرآیند تعامل با پژوهشگران و تسهیل دسترسی نهاد‌های علمی کوچک‌تر به منابع بنیاد باشد.
اکنون که بنیاد وارد مرحله‌ای تازه از فعالیت خود شده، پرسش‌های کلیدی همچنان باقی‌ست:
آیا الگوی جدید حمایتی بنیاد در بلندمدت قادر خواهد بود تعادل منطقه‌ای، عدالت علمی و اثربخشی فناورانه را همزمان محقق کند؟ و آیا پژوهشگران و نهاد‌های علمی کشور، این مسیر جدید را به عنوان بستری واقعی برای توسعه علمی و حل مسائل اولویت‌دار ملی تجربه خواهند کرد؟
انتهای پیام/