حمید کشاورز، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) درباره کتاب «اعتبارسنجی اطلاعات از مفهوم تا مدل» بیان کرد: طی چند سال اخیر دو کتاب ازجمله «اعتبارسنجی اطلاعات از مفهوم تا مدل» را با همکاری پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات منتشر کردم.
وی ادامه داد: در کتاب «اعتبارسنجی اطلاعات از مفهوم تا مدل» به دنبال بازگویی شرایطی هستیم که در حال حاضر در محیط وب و اجتماع وجود دارد یعنی مشکل اعتباریابی منابع اطلاعاتی با تعدد و تنوع منابع اطلاعاتی است که بدون مکانیزم مشخصی و بدون ساز و کار مدونی در حال انتشار از سوی ناشران متفاوت، تولیدکنندگان متفاوت محتوا و علاقه‌مندانی است که بدون داشتن مهارت کافی به تولید اطلاعات و محتوا دست می‌زنند.
شرایط رشد شبکه جهانی، وب و رسانه‌های اجتماعی، به ویژه در یکی دو سال اخیر، هوش مصنوعی، دسترسی کاربران به منابع اطلاعاتی را بیش از پیش گسترش داده، تولید محتوا را بسیار آسان کرده و چالش اعتباریابی و یا اعتبارسنجی اطلاعات را به وجود آورده است؛ بنابراین کاربران از دانش و مهارت کافی در ارزیابی اطلاعات برخوردار نیستند و با اطلاعات نادرست و غلط، عامدانه مواجه می‌شوند. در مواردی که بسیاری از اطلاعات می‌تواند مخرب و تاثیرگذار باشند، مثل تصمیم‌هایی که فرد برای تندرستی و سلامتی خود یا آینده شغلی‌اش می‌گیرد یا حتی برای مسائل روانی و خانوادگی، متاثر این اطلاعات قرار گرفته و تصمیم‌های نادرستی را اتخذ می‌کند.
کشاورز با اشاره به اینکه در این کتاب به دنبال این بودیم که مبانی نظری را توضیح دهیم که مفهوم «اعتبار» چیست و از کجا سرچشمه می‌گیرد و دارای چه تاریخچه‌ای است بیان کرد: از سوی دیگر شرایط کنونی کاربران را بازگویی کردیم، کمبود مهارت، نیاز گوناگون هرکدام از افراد برای برخورداری از یکسری مهارت‌ها؛ اینکه ماشین تا چه اندازه می‌تواند به انسان کمک کند تا اطلاعات معتبر بازیابی شود. آیا مکانیزم‌ها می‌تواند به وجود بیاید که اطلاعات درست از نادرست تشخیص داده شود؟ اخبار جعلی شناسایی شوند، مفاهیم زشت و توهین‌آمیز یا شایعات ضد اطلاعات، شبه‌اطلاعات و غیره چگونه از سوی ماشین قابل شناسایی است.
وی افزود: در این کتاب پس از مطالعه منابع مختلف مدلی بر مبنای یکی از نظریات معتبر در حوزه روانشناسی اجتماعی، اعتبار رسانه ارائه شده است. براساس ساختار، مدل دارای دو بُعد اصلی تخصص و بحث اعتمادپذیری ما راجع به این دو مفهوم کلیدی بسیار سخن گفتیم. ابعاد جزئی مربوط به هرکدام از آن‌ها را شناسایی کردیم مصداق‌های هرکدام از آن‌ها را در صفحات وب و رسانه‌های اجتماعی شناسایی کردیم و فرد با خواندن این مدل متوجه می‌شود چه مولفه‌هایی در ارزیابی اطلاعات موثر و مفیدند؛ بنابراین این مدل اعتباریابی شده است و می‌تواند به عنوان یک مدل پایه برای کار دانشگاهی، تئوریک و نیز برای آموزش و مهارت‌افزایی کاربران مورد استفاده قرار گیرد.
کشاورز در پاسخ به سوالی مبنی بر لزوم دیجیتال‌سازی در کتابخانه‌های عمومی گفت: به تخصص به عنوان یک مفهوم کلیدی در رشته خودمان نگاه می‌کنیم. رشته کتابداری یا علم‌شناسی با چالش‌هایی در بحث هویتی خودش مواجه شده است. این چالش‌ها پس از پیدایش وب، شدت بیشتری به خودش گرفته و این رشته می‌تواند با بحران هویت یا موجودیت در آینده مواجه شود. به دلیل پیدایش شبکه‌های اطلاعاتی سیستم اطلاعاتی یکپارچه کتابخانه‌های دیجیتالی و به معنایی هوش مصنوعی و نوین؛ دسترسی انسان به اطلاعات بیش از پیش گسترش پیدا کرده و مفهوم کتابخانه به عنوان سازمان فیزیکی را زیر سوال برده. به این ترتیب اگر رشته و حرفه کتابداری را از هم متمایز کنیم، رشته به عنوان یک زمینه آکادمیک و دانشگاهی برای آموزش این علم به دانشجویان و بین استادان و حرفه به عنوان مکانیزم برای ارائه خدمات به جامعه از هر دو سو با چالش مواجه شده است.
وی ادامه داد: از یک سو نمی‌توانیم مباحث سنتی خودمان را در قالب‌های جدید ارائه کنیم چون از توانمندی‌های آموزشی و پژوهشی لازم برخوردار نیستیم و محیط‌های آکادمیک در اینکه بتوانند تخصص خاصی را تعریف کنند یا تخصص‌های قدیمی را در محیط جدید تعریف کنند با مشکلاتی مواجه‌اند. در بحث حرفه‌ای هم با بحث کمبود بودجه، کمبود کتابخانه، مراجعه بسیار کم به کتابخانه‌ها مواجه‌ایم. پس از هر دو سو این حوزه از علم با چالش مواجه و به ویژه در دهه‌های پیش رو با افزایش فناوری‌ها و فناوری‌های هوشمند می‌تواند این رشته را با چالش‌های هویتی جدی‌تری مواجه کند.
کشاورز افزود: در گام نخست، باید این بحران هویت را بپذیریم، به عنوان متخصصانی که سال‌ها در این حوزه کار کردند پس از اینکه این امر را پذیرفتیم باید به دنبال راه حل باشیم و راه حل این است که باید به تخصص‌گرایی توجه ویژه‌ای داشته باشیم و بدانیم که تنها در صورت داشتن و تعریف یک تخصص خاص، می‌توانیم هویت را پیدا کنیم و از ارزش و اعتبار برخوردار باشیم. تخصص به این معنا که بتوانیم مهارت‌هایی را در خودمان تقویت کنیم و بتوانیم دارای این تخصص باشیم و بگوییم که این تخصص تنها از آنِ متخصصان این رشته است. صاحب این تخصص می‌تواند، این بخش از نیازهای جامعه را مرتفع کند؛ دیگر تخصص‌ها دارای این ویژگی نیستند و تنها و تنها ما واجد این تخصصیم. این تخصص فقط توانست این بحران هویتی را در آینده مرتفع کنیم نیازی که دغدغه‌مندان، سیاست‌گذاران و مسئولان این رشته در نهادهای مربوطه به این چالش هویتی باید بسیار دقت کنند.
وی در ادامه با بیان اینکه هوشمندسازی و ابزارهای دسترسی به اطلاعات می‌توانند جایگاه کتابداران و کتابخانه‌ها را با بحران‌های جدی مواجه کنند، گفت: بسیاری از مشاغل با بحران مواجه خواهند شد و ماشین‌ها می‌توانند جایگزین انسان در ارائه خدمات باشند به ویژه رشته‌ای مثل رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی که وابسته به فناوری‌هاست می‌تواند تحت تاثیر ابزارهایی مانند هوش مصنوعی قرار بگیرد. هوش مصنوعی می‌تواند در بحث شناسایی اطلاعاتی، سازماندهی اطلاعات، دسترس‌پذیری اطلاعات و حتی مکانیزم‌های انسانی مثل مصاحبه، مرجع تحت جستجوی اطلاعات و پژوهش‌ها جایگزین انسان شود و بدین ترتیب می‌تواند خلا را در این شغل در آینده به وجود بیاورد. ناگزیریم که متناسب با شرایطی که درحال پیدایش است از توانمندی‌ها و مهارت‌های لازم برخوردار باشیم و راه‌حل چگونگی مواجهه با این ابزارها به ویژه هوش مصنوعی را فرا بگیریم و بتوانیم شرایط تهدیدی که در حال حاضر داریم را به شرایط فرصت تبدیل کنیم و رشته و حرفه را تقویت کنیم.
وی افزود: باید بتوانیم مهارت‌های لازم را در بین حرفه‌مندان و فراگیران این رشته افزایش دهیم و از فناوری‌های هوش مصنوعی برای هم‌افزایی فعالیت‌ها در محیط‌های کتابخانه‌ای فرهنگی و رسانه‌ای استفاده کنیم این مربوط به شناسایی دقیق توانمندی‌ها و ویژگی‌های متخصصان این رشته در برخورداری از یک تخصص خاص است؛ در صورتی که توانمندی‌های لازم را در بحث کتابخانه‌ای تقویت نکنیم و آن را افزایش ندهیم، جایگاه کتابداران، کتابدار و کتابخانه‌ها به خطر خواهد افتاد.
∎