این مقاله با مروری بر مطالعات جدید، به بررسی مکانیسم‌های عملکرد آنتی‌اکسیدان‌ها در شرایط استرس، انواع آن‌ها، منابع غذایی، و کاربردهای بالینی در ارتقاء سلامت عمومی می‌پردازد.
- استرس به‌عنوان یک واکنش طبیعی بدن در برابر تهدیدهای فیزیکی یا روانی شناخته می‌شود. با این حال، استرس مزمن می‌تواند به بروز اختلالات متعددی منجر شود، از جمله اختلالات قلبی، متابولیکی و ایمنی. یکی از پیامدهای مهم استرس، افزایش استرس اکسیداتیو است که به‌دلیل تولید بیش از حد گونه‌های فعال اکسیژن (ROS) و کاهش ظرفیت دفاعی آنتی‌اکسیدانی بدن رخ می‌دهد. آنتی‌اکسیدان‌ها با خنثی‌سازی این ترکیبات مضر، نقش کلیدی در حفظ تعادل فیزیولوژیکی ایفا می‌کنند.
- استرس و استرس اکسیداتیو: استرس روانی مزمن (مانند اضطراب، افسردگی یا فشارهای شغلی) می‌تواند باعث افزایش تولید کورتیزول و اختلال در عملکرد میتوکندریایی سلول‌ها شود. این تغییرات منجر به افزایش تولید ROS و نیتریک اکسید می‌شود که در بلندمدت باعث آسیب به DNA، لیپیدها و پروتئین‌ها می‌گردد. این آسیب‌ها نه تنها در بروز پیری زودرس مؤثر هستند، بلکه با بیماری‌های قلبی، سرطان، آلزایمر و دیابت نوع ۲ نیز ارتباط دارند.
- آنتی‌اکسیدان‌ها: تعریف و انواع: آنتی‌اکسیدان‌ها ترکیباتی هستند که از طریق مهار اکسیداسیون یا حذف مستقیم رادیکال‌های آزاد، از سلول‌ها در برابر استرس اکسیداتیو محافظت می‌کنند. این ترکیبات به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- آنتی‌اکسیدان‌های درون‌زاد (endogenous): مانند گلوتاتیون، آنزیم سوپراکسید دیسموتاز (SOD)، کاتالاز و گلوتاتیون پراکسیداز
- آنتی‌اکسیدان‌های برون‌زاد (exogenous): مانند ویتامین C، ویتامین E، کاروتنوئیدها، پلی‌فنول‌ها و ترکیبات گیاهی دیگر
- منابع غذایی آنتی‌اکسیدانی: مصرف روزانه مواد غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان یکی از راهکارهای مؤثر برای مقابله با اثرات استرس است. برخی از منابع مهم عبارت‌اند از:
- میوه‌ها: زغال‌اخته، توت‌فرنگی، انار، انگور سیاه
- سبزیجات: اسفناج، کلم بروکلی، چغندر، هویج
- نوشیدنی‌ها: چای سبز، قهوه، دمنوش‌هایی مانند دارچین و زنجبیل
- چربی‌های سالم: روغن زیتون، مغزها، دانه‌ها
- عملکرد آنتی‌اکسیدان‌ها در برابر استرس: مطالعات نشان داده‌اند که استفاده منظم از آنتی‌اکسیدان‌ها می‌تواند:
- سطح کورتیزول را کاهش دهد
- تعادل هورمونی را بهبود بخشد
- از التهاب ناشی از استرس مزمن جلوگیری کند
- به بهبود عملکرد شناختی کمک کند
- مقاومت بدن در برابر بیماری‌ها را افزایش دهد به‌ویژه ترکیباتی مانند کورکومین (زردچوبه)، رزوراترول (انگور)، EGCG (چای سبز) و کوآنزیم Q۱۰ تأثیرات قابل‌توجهی در کنترل پاسخ استرسی و حفاظت از سلول‌ها دارند.
- آنتی‌اکسیدان‌ها و محور HPA: محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) یکی از مهم‌ترین مسیرهای درگیر در پاسخ بدن به استرس است. اختلال در عملکرد این محور می‌تواند منجر به پاسخ بیش از حد استرسی و کاهش توان بدن در مقابله با فشارها شود. آنتی‌اکسیدان‌ها از طریق بهبود عملکرد محور HPA، تنظیم ترشح کورتیزول و افزایش مقاومت سلولی، در حفظ تعادل هموستاز نقش اساسی دارند.
- مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی و مداخلات درمانی: در برخی موارد، استفاده از مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی می‌تواند برای مقابله با استرس شدید یا مزمن مفید باشد.
جمع‌بندی: آنتی‌اکسیدان‌ها ابزار مهمی در مقابله با آثار مخرب استرس هستند. مصرف منظم منابع غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان، فعالیت بدنی منظم، خواب کافی و کاهش مواجهه با عوامل استرس‌زا، همگی به ارتقاء سلامت عمومی کمک می‌کنند. در شرایط خاص، مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی نیز می‌توانند نقش کمکی داشته باشند. پژوهش‌های بیشتر برای تعیین دوز بهینه، تداخلات و اثرات بلندمدت همچنان ضروری است.
دکتر محمد مهرتاش- مسئول کمیته تغذیه هیأت پزشکی ورزشی استان کرمان