به گزارش خبرگزاری ایمنا از گلستان، با گذشت سال‌ها از واقعه کربلا، این رخداد به طور پیوسته در زندگی مردم ایران طنین داشته و در سنت‌ها، شعائر، مراسم و آئین‌های خاص زندگی مردم تأثیر گذاشته است، گویی نمادها و اشکال بی‌زبان در این فرهنگ همچون زبانی گویا، عظمت واقعه کربلا را به فریاد در آورده‌اند.
از آنجایی که آداب و رسوم هر جامعه در گذر تاریخ از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و هر یک بنا به باور یا اعتقادی بر جای مانده است، این آداب و رسوم، شناسنامه فرهنگی و میراث معنوی هر دیاری است و در استان گلستان نیز معنا و مفهوم خاصی برای ساکنان شهر و روستا دارد.
در این سرزمین که به جهت دیانت و پایبندی مردم به ائمه اطهار (ع) از دیرباز به دارالمومنین معروف بوده، روال تاریخی آئین‌های محرم یا عاشورایی از اوایل محرم آغاز شده و تا پایان ماه صفر در قالب رسوم و آئین‌هایی ادامه دارد، با توجه به قدمت این فرهنگ کهن عزاداری در این منطقه، بسیاری از آئین‌ها در فهرست آثار معنوی ثبت ملی شده است.
طوق‌بندان، آئینی برای نشان ارادت به حضرت ابوالفضل عباس (ع)
مریم منصوری، کارشناس ثبت آثار میراث ناملموس استان گلستان با بیان اینکه یکی از آئین‌های عزاداری مربوط به شهر گرگان است که از آن به عنوان مراسم طوق‌بندان یا پاطوقی یاد می‌شود که در دی ۱۳۹۰ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: مراسم طوق‌بندان در روزهای چهارم تا دهم محرم و پیش از اذان مغرب در محلات تاریخی گرگان برگزار می‌شود، در این روزها مردم از گوشه و کنار شهر، جمع می‌شوند تا این سنت دیرین را برپا کنند.
وی می‌افزاید: پیش از بستن طوق، آن را با گلاب شست‌وشو و تطهیر می‌کنند و در این حین مردم هم نذوراتشان را بین افراد حاضر پخش کرده و برای تبرک در شستن طوق کمک می‌کنند، پس از آن، جوانان طوق‌ها را، داخل سینی و روی سر حمل می‌کنند و عده‌ای هم علم‌ها را در دست می‌گیرند و با خواندن نوحه و سینه‌زنی و عزاداری طوق را از محل مورد نظر بیرون برده و به تکایا یا مساجد محلات انتقال می‌دهند.
منصوری ادامه می‌دهد: در این آئین، مردم گرگان رسم دارند تا هنگام ورود علم به محله، اسپند دود کرده و گوسفند قربانی کنند و پس از آن، حین بستن طوق‌ها جوانان با نوحه‌سرایی به عزاداری ادامه دهند، این علم‌ها که در مراکز محلات و در تکایا نصب می‌شوند، تا روزی معروف به چهل‌وهشتم یعنی بیست‌وهشتم صفر در آن مکان می‌ماند و پس از آن علم‌ها به مکان نگهداری خود بازگردانده می‌شوند، به باور عموم، این آئین به نوعی نشانه احترام به حضرت ابوالفضل العباس علمدار کربلاست.
پامنبری یا چهل منبر، سنتی قدیمی در میان استرآبادی‌ها
این کارشناس ثبت آثار میراث ناملموس استان مراسم چهل مِنبر را یکی دیگر از رسوم کهن مردم استرآباد می‌داند و می‌گوید: مراسم چهل مِنبر یا پا منبری از جمله آئین‌های ایام محرم است که هرساله غروب روز تاسوعا در محلات بافت تاریخی گرگان برگزار می‌شود، این آئین شهریور ۱۳۹۱ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
وی درباره مراسم چهل منبر اینگونه توضیح می‌دهد: در بیشتر محله‌های قدیمی شهر گرگان اماکنی وجود دارد که منبرها در آن نگهداری می‌شوند و کسانی که خادمان منبر هستند، نسل به نسل از منبر نگهداری می‌کنند و به این ترتیب قبل از اجرای مراسم، منبر را در نزدیکی مسجد یا حیاط منزل قرار می‌دهند و پارچه‌ای سیاه یا سبز روی آن انداخته و یک سینی یا تشت بزرگی پر از گِل روی منبر می‌گذارند تا افراد با روشن کردن شمع آن را داخل سینی یا تشت بگذارد.
در این مراسم هنگام غروب دسته دسته مردم پای منبرها می‌روند و با ذکر صلوات و بیان حاجاتشان یک شمع روشن می‌کنند و معتقدند که اگر چهل منبر را با پای برهنه و بدون آنکه کلامی به زبان بی آورند، زیارت کنند و شمعی در هر منبر روشن کنند، حاجت آنها بر آورده می‌شود.
دسته‌چوبی، آئینی نمادین برای خونخواهی امام حسین (ع)
وی از دسته چوبی به عنوان یکی دیگر از آئین معنوی ثبت شده گرگان در فهرست میراث ناملموس کشور یاد می‌کند و می‌گوید: آئین دسته‌چوبی طبق رِوایات مختلف مردم استرآباد برای «یاری» و بنا به قولی برای «خونخواهی» امام حسین (ع) بوده است، یکی از رِوایات حاکی از این است وقتی اهالی استرآباد از شهادت امام حسین (ع) باخبر می‌شوند، به خونخواهی از آن امام، آلات و ابزاری را که در اختیار داشتند را به دست گرفته و برای یاری خاندان آن بزرگوار و سرکوب دشمنانش به حرکت در می‌آیند.
منصوری تاکید می‌کند: این قول هرچند سندیت تاریخی ندارد اما بهر حال از گذشته تا به امروز این آئین به شکل نمادین به جهت یاری یاران امام حسین و به خونخواهی آن بزرگوار تاکنون انجام می‌شود.
به گفته این کارشناس، مراسم دسته چوبی در روز یازدهم محرم یعنی دومین روز شهادت امام حسین (ع) برگزار می‌شود، شکل برگزاری آفن به این صورت است که گروهی از افراد هیئت‌های مذهبی جمع می‌شوند و تعدادی مشعل که دسته‌های چوبی بلندی دارد را آماده کرده و تعداد زیادی چوب را بین عزاداران تقسیم می‌کنند. افراد مشعل‌های برافروخته در جلو دسته و در پشت سر آنها گروه ِ چوب به دستان قرار می‌گیرند، در وسط گروه چوب به دستان هم یک نفر نوحه‌خوان که اصطلاحاً به آن «دم گیر» گفته می‌شود، مداحی می‌کند.
اما فقط عزاداری به روش کهن خاص مردم گرگان نیست در این ایام خطه گلستان غرق در عزاداری به روش و آئین سنتی هستند که یکی از آنها مربوط به شهرستان بندرگز است که به آئین بنی‌اسد معروف است، در روایت‌ها آمده که پس از واقعه عاشورا، زنان قوم بنی‌اسد گذرشان به میدان جنگ افتاد و از دیدن پیکر شهدا کربلا بسیار متأثر شدند، زنان قوم، مردان خود را به دفن اجساد شهدا فرا خواندند اما مردها به دلیل ترس از بنی‌امیه، اقدامی نکردند، به همین خاطر زنان بنی‌اسد با بیل و کلنگ به طرف صحرای کربلا به راه افتادند و وقتی که مردان قبیله، آنان را چنین در تصمیم خود راسخ دیدند، به میدان جنگ آمده و اجساد را دفن کردند. این تدفین پیکرها، نخستین جنبش بر ضد امویان به حساب می‌آید، چرا که یزیدیان می‌خواستند این اجساد در آن بیابان از بین برود.
کارشناس ثبت آثار میراث ناملموس استان در این رابطه می‌گوید: امروزه اهالی روستای گز هر ساله با اجرای مراسم نمادین قوم بنی اسد یاد و خاطره شیر زنان قوم بنی‌اسد را زنده نگاه می‌دارند، مردم روستا به صورت کاروان قوم بنی‌اسد، این مراسم را در همه مساجد روستای گز برگزار می‌کنند.
وی با بیان اینکه آئین بنی‌اسد شهریور سال ۹۶ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده می‌افزاید: امروزه برای حفظ و زنده نگهداشتن چنین قیام شجاعانه‌ای در یاد و خاطره مردم، هرساله مراسمی نمادین و به شکل تعزیه در روستای گز غربی و شرقی شهرستان بندرگز در روز یازدهم محرم بعد از اذان مغرب و عشا و پس از صرف شام هیئت، در پایان روز حوالی ساعت ۱۱:۰۰ تا ۱۲:۰۰ شب برگزار می‌شود.
مراسم نخل پا، سنت قدیمی مردمان شهرستان کردکودی در روز عاشورا
مراسم «نخل پا» یکی دیگر از سنت‌های ایام محرم است که در سطح گسترده با قدمتی دیرین در روز عاشورا همه ساله در روستای بالاجاده شهرستان کردکوی برگزار می‌شود، به این صورت که در نزدیکی ظهر عاشورا بر حسب سنت قدیم تمام هیئت‌های مذهبی روستا با زنجیرزنی و سینه‌زنی خودشان را به مجمع عزاداران امام حسین (ع) که ذوالجناح یا نخل پا در آن قرار دارد، می‌رسانند و بعداز طی مسافتی به همراه ذوالجناح، پیکر بی سر حضرت علی اکبر ع، گهواره حضرت علی اصغر ع و اسرایی که توسط یاران یزید به اسارت گرفته شدند با خیمه‌هایی که از قبل درست شده در جلوی هیئت مذهبی در یک صف بسیار طولانی وارد حسینیه اعظم روستا می‌شوند.
این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه مراسم نخل پا سال ۹۱ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است، می‌افزاید: در این روز اهالی روستا زیر پای ذوالجناح گوسفند قربانی می‌کنند و بعد از به آتش کشیدن خیمه‌ها، دور خیمه‌ها حرکت کرده و در این لحظه کبوتران از داخل خیمه‌ها به آسمان پرواز می‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: در اینجا به یاد اذان و نماز ظهر عاشورای امام حسین (ع)، مؤذن در میان انبوهی از جمیعت اذانی بسیار با شکوه ایراد می‌کند و عزاداران با شنیدن صدای مؤذن برای نماز ظهر عاشورا آماده می‌شوند، بعد از نماز، با همان تشریفات ذوالجناح امام حسین (ع) به مکانش در مجمع عزاداران آورده می‌شود.
حسن حسین‌خوانی، نماد انسجام و اتحاد قومیت‌ها
منصوری آئین مذهبی «حسن حسین خوانی» را یکی دیگر از آثار ثبت شده در فهرست ناملموس می‌داند و می‌افزاید: این آئین همه ساله از هفتم ماه محرم تا ظهر عاشورا در شهرستان‌های گالیکش و مینودشت و روستاهایی چون فارسیان فرنگ و القجر برگزار می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: برای اجرای مراسم، گروهی از عزاداران به صورت دایره‌وار به دور علم حلقه می‌زنند و با گرفتن کمر فرد کناری با یک دست و سینه زدن با دست دیگر، اشعار مربوطه را بازگو می‌کنند.
کارشناس ثبت آثار میراث ناملموس استان با تاکید بر اینکه هر مراسم و آئینی نمادها و نشانه‌هایی را به همراه دارد، می‌افزاید: گرفتن کمر و شانه عزاداران و ایجاد حلقه به دور علَم، به نشانه انسجام و حفظ اتحاد بین مردم منطقه، با هر قومیت و هر طایفه‌ای است.
صبح رو سیاه و شماتت خورشید
آئین عاشورایی «صبح رو سیاه» یکی دیگر از مراسم‌های روح‌نواز مردم خطه گلستان است که در شرق استان و شهرستان‌هایی چون گالیکش، علی آبادکتول، سرخنکلاته و روستاهای اطراف آن هرساله برگزار می‌شود، این سنت دیرینه که هرساله از نیمه‌های شب عاشورا و پیش از طلوع خورشید به یاد مظلومیت و مصیبت‌های اباعبدالله الحسین (ع) در عاشورا برگزار می‌شود.
وی با بیان اینکه این آئین اسفند ۱۴۰۳ در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است، می‌افزاید: صبح رو سیاه، عنوان سنت دیرینه‌ای است که هر ساله از نیمه‌های شب عاشورا به شماتت خورشید می‌پردازد که چرا طلوع می‌کنی، در حالی که قرار است امروز حسین (ع) و فرزندانش به شهادت برسند.
منصوری اضافه می‌کند: این آئین تا برآمدن آفتاب ادامه دارد و آن‌گاه سوگواران جهت صرف صبحانه به خانه‌ها یا تکایای محل می‌روند و پس از آن خود را آماده انجام آئین ظهر عاشورا می‌کنند.
وی می‌افزاید: یکی از آئین‌ها، مراسم سینه‌زنی کمر به کمر شهرستان رامیان است که اسفند ۱۳۹۴ به در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسید.
کارشناس ثبت آثار میراث ناملموس استان با بیان اینکه مراسم سینه‌زنی کمر به کمر در بین مردم و قوم قزلباش رامیان قدمتی دیرینه دارد، می‌افزاید: در دهه اول محرم هر طایفه از قزلباش در مسجد مربوطه با حضور مردان و زنان طایفه مراسم سینه زنی و عزاداری را برگزار می‌کنند اما این امر در روز عاشورا شکل دیگری به خود می‌گیرد و از حالت مختص هر طایفه خارج شده و تمام طوایف در کنار هم و با گرفتن کمر یکدیگر به سینه‌زنی می‌پردازند که این نحوه عزاداری بیانگر اتحاد بین طوایف و اعلام این امر به همگان است.
به گزارش ایمنا، محرم در گلستان تنها یک مناسبت مذهبی نیست، بلکه روایت پیوند ناگسستنی مردم این سرزمین با ریشه‌های ایمان، تاریخ، فرهنگ و هویت جمعی‌شان است، آیین‌هایی که در گذر نسل‌ها همچنان زنده مانده‌اند، نه فقط برای عزاداری، بلکه برای حفظ انسجام، انتقال ارزش‌ها و به تصویر کشیدن زیبایی ایمان در دل تاریخ.