البته آقای معاون وزیر، نخستین نفری نبود که در این باره و عقب افتادن ایران هشدار می‌دهد. شواهد موجود اعم از سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و برنامه‌ریزی‌های درست و واقع‌بینانه توسط برخی کشورهای منطقه مدت‌هاست زنگ خطر را برای جایگاه علمی ایران به صدا درآورده است. ضمن اینکه هنوز یادمان نمی‌رود تا دوسال پیش رتبه اول تولید علم منطقه در اختیار ایران بود تا اینکه ترکیه در سال۱۴۰۲ توانست از این حیث از ایران سبقت بگیرد.

اُمّ الدلایل
جا ماندن از قافله تولید علم در منطقه و جهان دلایل زیادی دارد. از تحریم که خیلی‌ها آن را «مادر دلایل» می‌دانند و البته اینچنین هم نیست، اگر بگذریم می‌رسیم به برخی دلایل داخلی‌تر و از جمله پایین کشیده شدن شعله پژوهش که معاون وزیر هم در سخنان هفته گذشته اشاره‌ای به آن‌ها کرد؛ اما کمتر کسی به آن توجه کرد. آن طور که او گفته بود در قانون برنامه توسعه ششم باید ۴درصد (۲درصد بخش دولتی و ۲درصد بخش خصوصی) از تولید ناخالص داخلی کشور به پژوهش و توسعه اختصاص پیدا می‌کرد؛ اما فکر می‌کنید در طول اجرای برنامه چند درصد به پژوهش رسیده است؟ شواهد نشان می‌دهد در بهترین حالت سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی فقط ۰/۵۷درصد بوده است! معاون وزیر معتقد است در برنامه هفتم توسعه هم هنوز سهمی که به بخش پژوهش می‌رسد با ۴درصد و حتی ۲درصد خیلی فاصله دارد! هشدارهایی از این دست را شما می‌توانید با چند جست‌وجوی ساده، در سخنان وزیران و کارشناسان در سال‌های گذشته هم پیدا کنید. این در حالی است که مثلاً کشورهای عضو اتحادیه اروپا که در برنامه‌ریزی‌هایشان مثل ما ۴ یا حتی ۳درصد را به پژوهش اختصاص داده بودند، در سال۲۰۲۰ توانسته‌اند ۲/۱۹درصد تولید ناخالصشان را صرف تحقیق و توسعه کنند در حالی که ۱۰ سال پیش همین کشورها فقط ۱/۹۰درصد تولید ناخالص داخلی را صرف تحقیق و توسعه می‌کردند. حال خودتان قضاوت کنید که دلیل اصلی سقوط آزاد و آرام ایران در رتبه‌بندی علمی جهان و منطقه چه می‌تواند باشد.
مشابه این اتفاق در زمینه هوش مصنوعی هم دارد می‌افتد. با وجود اینکه در سندهای بالادستی تنظیم شده در این زمینه قرار بود ما خودمان را به ۱۰ کشور برتر در این زمینه برسانیم؛ در حال حاضر شاهدیم وقتی ما هنوز درگیر تشکیل و انحلال سازمان هوش مصنوعی هستیم و برای بود و نبود فیلترینگ فکر می‌کنیم، چند کشور منطقه دارند با سرمایه‌گذاری کلان و ایجاد زیرساخت‌های مناسب پله‌های هوش مصنوعی را دوتا یکی بالا می‌روند.

فرمانروایان آینده جهان
در روزگاری که مطالعات نشان داده و ثابت کرده‌اند امروزه هوش مصنوعی فراتر از جنبه‌های علمی و فناورانه‌اش، عاملی تعیین‌کننده در توازن قدرت جهانی، توسعه اقتصادی و تحولات اجتماعی است و عقب‌ماندگی در این حوزه می‌تواند کشورها را در موقعیت آسیب‌پذیر قرار دهد و استقلال و کیفیت زندگی شهروندانشان را به خطر بیندازد، دست‌دست کردن و اکتفا به سندنویسی و افق‌اندیشی بی‌شک ما را از قافله هوش مصنوعی و دیگر قافله‌های سیاست، فرهنگ و اقتصاد عقب‌تر خواهد انداخت. کارشناسان می‌گویند هوش مصنوعی امروزه در حال بازنویسی قواعد دیپلماسی و سیاست خارجی است و فرمانروایان آینده جهان، آن‌هایی هستند که در هوش مصنوعی پیشرواند. همین حالا آمریکا و چین از هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌های سیاسی، رصد فضای مجازی و تنظیم دیپلماسی عمومی هدفمند استفاده می‌کنند. با استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی، داده‌های عظیم را برای پیش‌بینی تحولات سیاسی و اقتصادی به کار می‌گیرند. بنابراین کشوری که از این فناوری عقب بماند، توانایی تحلیل تحولات جهانی را از دست می‌دهد و در مذاکرات بین‌المللی و تصمیم‌گیری‌های راهبردی ضعیف عمل می‌کند.
در حوزه فرهنگی هم عقب‌ماندگی در هوش مصنوعی می‌تواند به وابستگی فرهنگی و خدشه به هویت ملی منجر شود. فناوری‌های هوش مصنوعی مولد، مانند مدل‌های تولید محتوای «چت‌جی‌پی‌تی» یا «جمینی» در حال شکل‌دهی به تولیدات فرهنگی ازجمله رسانه، فیلم و موسیقی هستند. کشورهایی که نتوانند مدل‌های زبانی بومی با پشتیبانی از زبان و فرهنگ خودشان را ایجاد کنند، به سکوهای خارجی وابسته می‌شوند. این وابستگی ممکن است به کاهش تنوع فرهنگی و حتی تأثیرگذاری خارجی بر افکار عمومی منجر شود، به‌ویژه با ابزارهایی مانند دیپ‌فیک که می‌توانند برای پروپاگاندا استفاده شوند. علاوه بر این، نبود سرمایه‌گذاری در آموزش هوش مصنوعی در سطح دانشگاهی و عمومی، آگاهی فرهنگی از این فناوری را کاهش داده و مانع از مشارکت جامعه در شکل‌دهی کاربردهای مسئولانه آن می‌شود.

حکمرانی نادرست هوش مصنوعی
از حیث اقتصادی و اجتماعی هم ماجرا بسیار مهم است. پیش‌بینی‌های دانشمندان در سال۲۰۲۳ مدعی بودند که هوش مصنوعی تا سال۲۰۳۰ حدود ۱۵/۷تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه خواهد کرد، اما این آورده بیشتر نصیب کشورهایی می‌شود که زیرساخت‌های لازم مانند پردازشگر( جی‌پی‌یو)، داده‌های بزرگ و نیروی انسانی متخصص را دارند. گفتنی است ایران که امروز در رتبه ۷۵ جهانی از حیث شاخص‌های هوش مصنوعی قرار دارد، با کمبود شدید زیرساخت‌هایی مانند پردازشگرهای گرافیکی (جی‌پی‌یو) مواجه است. کارشناسان داخلی هم همواره از بسامان نبودن داده‌های آماری درست و حسابی می‌نالند. این محدودیت‌ها توسعه الگوریتم‌های پیشرفته را کند کرده و کشور را به استفاده از فناوری‌های خارجی وادار می‌کند که تهش می‌تواند وابستگی اقتصادی و حتی تهدیدهای امنیتی مانند جاسوسی سایبری باشد. در مجموع باید گفت حکمرانی ضعیف و نامناسب در زمینه هوش مصنوعی چالش‌ها و تنش‌های سیاسی و اجتماعی زیادی را برای هر کشوری ایجاد خواهد کرد. ارزیابی وضعیت فعلی هوش مصنوعی در ایران نشان می‌دهد با وجود ظرفیت مناسب نیروی انسانی متخصص، اما به دلیل کمبود زیرساخت و نبود سرمایه‌گذاری و هدایت و کنترل (رگولاتوری) مناسب، خطر عقب‌ماندگی در این زمینه از رگ گردن به ما نزدیک‌تر است. «اندیشه معاصر» در این باره می‌نویسد: «ایران در زمینه هوش مصنوعی به اقدام فوری و مؤثر نیاز دارد در غیر این صورت ممکن است استقلال خود را در برابر کشورهای پیشرو از دست بدهد. این در حالی است کشورهایی مانند عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری ۴۰میلیارد دلاری در هوش مصنوعی، در حال تبدیل شدن به رهبران منطقه‌ای هستند. این شکاف می‌تواند ایران را در موقعیت «سلطه‌پذیر» قرار دهد».