پلتفرم‌ها در جهان امروز نه‌تنها بستر تعاملات اجتماعی و اقتصادی هستند، بلکه نقش تعیین‌کننده‌ای در حکمرانی داده، شکل‌دهی به افکار عمومی، جهت‌دهی به اقتصاد دیجیتال و تقویت قدرت نرم کشور‌ها ایفا می‌کنند.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز ملی فضای مجازی، از این‌رو، توانمندسازی در حوزه پلتفرم‌داری و شکل‌دهی به زیست‌بوم بومی این حوزه، به یکی از ارکان راهبردی حکمرانی فضای مجازی تبدیل شده است. کشور‌هایی که از قدرت ساخت، توسعه و تنظیم‌گری پلتفرم‌های بومی برخوردارند، نه‌تنها در برابر سلطه پلتفرم‌های فراملی آسیب‌پذیر نیستند، بلکه می‌توانند سهم مؤثری در اقتصاد و امنیت فضای مجازی جهانی داشته باشند.
بزرگترین کشور جهان در یک نگاه
روسیه با وسعتی بیش از ۱۷ میلیون کیلومتر مربع، پهناورترین کشور جهان به شمار می‌رود که در دو قاره اروپا و آسیا گسترده شده است. این کشور با ۱۴ کشور هم‌مرز است و دارای دسترسی به چندین دریا و اقیانوس استراتژیک است که موقعیت جغرافیایی آن را برای فعالیت‌های ارتباطی و زیرساخت‌های دیجیتال حائز اهمیت می‌کند.
بر اساس گزارش «DataReportal» در ژانویه ۲۰۲۴، جمعیت روسیه حدود ۱۴۴.۲ میلیون نفر برآورد شده و بیش از ۷۵ درصد جمعیت آن در مناطق شهری زندگی می‌کنند و میانگین سنی مردم روسیه حدود ۳۹.۴ سال است.
روسیه یکی از کشور‌های نسبتاً توسعه‌یافته در حوزه اینترنت و فضای مجازی محسوب می‌شود. در آغاز سال ۲۰۲۴، حدود ۹۰.۴ درصد جمعیت این کشور، یعنی بیش از ۱۳۰ میلیون نفر، به اینترنت دسترسی داشتند. میانگین سرعت اینترنت موبایل در این کشور حدود ۲۳.۹ مگابیت بر ثانیه و سرعت اینترنت ثابت ۸۴.۷۴ مگابیت گزارش شده است. همچنین، بیش از ۱۰۶ میلیون روس (معادل ۷۳.۵ درصد جمعیت) در شبکه‌های اجتماعی فعال هستند. بر اساس آمار Statista»»، ۵۹ درصد از کاربران به‌طور روزانه از این پلتفرم‌ها استفاده می‌کنند.
در حوزه شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌های بومی نقش پررنگی در روسیه دارند. شبکه اجتماعی «وی کونتاکته» VKontakte (مشابه فیسبوک) و موتور جست‌وجوی «یاندکس» (مشابه گوگل) از پرکاربردترین خدمات دیجیتال داخلی هستند که جایگزین برخی سرویس‌های خارجی شده‌اند. این موضوع به‌ویژه پس از اعمال تحریم‌ها و فیلترینگ برخی پلتفرم‌های غربی مانند فیسبوک و اینستاگرام، تشدید شده است. برای نمونه، طبق آمار وب‌سایت «NapoleonCat»، تا پایان سال ۲۰۲۳، اینستاگرام در روسیه حدود ۶۴ میلیون کاربر داشت، اما پس از فیلتر شدن، استفاده از آن به شدت کاهش یافته و مهاجرت به پلتفرم‌های داخلی شدت گرفته است.
روسیه؛ کشوری با پلتفرم‌های بومی متعدد
در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از اعمال تحریم‌های گسترده غرب، روسیه تمرکز ویژه‌ای بر توسعه زیرساخت‌های دیجیتال بومی در حوزه‌های مالی، تجاری و دولتی داشته است. در بخش مالی، بانک مرکزی روسیه پروژه روبل دیجیتال را به‌عنوان ارز دیجیتال ملی آغاز کرده است. این پروژه که هنوز در مرحله آزمایشی است، به‌منظور جایگزینی با سیستم‌های پرداخت بین‌المللی نظیر سوئیفت طراحی شده و در مسیر استقلال مالی کشور از نظام بانکی غربی گام برمی‌دارد.
همچنین، سیستم «چاینا ترک» (China Track) با همکاری بانک‌های چینی، امکان انجام تراکنش‌های تجاری میان شرکت‌های بزرگ روسی و چینی را بدون نیاز به زیرساخت‌های مالی غربی فراهم کرده است؛ اقدامی که نقش مهمی در دور زدن تحریم‌ها ایفا می‌کند. در کنار اینها، شرکت‌هایی مانند «اتمایز» (Atomaiz) و «وب‌تری تکنولوژی» (Veb۳ Tekhnologii) نیز در حوزه دارایی‌های دیجیتال و بلاک‌چین فعال هستند و با همکاری بانک‌های روسی، زیرساخت‌هایی برای توکنیزه‌کردن دارایی‌ها فراهم کرده‌اند.
در حوزه تجارت الکترونیک نیز پلتفرم‌هایی مانند «وایلدبریز» (Wildberries) و «اوزون» (Ozon) به‌عنوان بازیگران اصلی بازار داخلی روسیه شناخته می‌شوند. «وایلدبریز» بزرگترین فروشگاه آنلاین روسیه است که با ارائه ط
یف گسترده‌ای از کالاها، به یکی از نماد‌های موفقیت تجارت دیجیتال در روسیه بدل شده است. «اوزون» نیز با سرمایه‌گذاری‌های کلان در لجستیک و زیرساخت دیجیتال، سهم قابل توجهی از بازار را به دست آورده و رقیب جدی «وایلدبریز» محسوب می‌شود.
پلتفرم «یاندکس مارکت» (Yandex.Market) نیز که متعلق به شرکت فناوری یادندکس است، با تمرکز بر مقایسه قیمت و بررسی کیفی محصولات، نقش مکملی در فضای تجارت دیجیتال روسیه ایفا می‌کند.
در حوزه حکمرانی دیجیتال و خدمات عمومی نیز روسیه اقدامات ساختاری انجام داده است. پلتفرم «گوس‌اِسلوگی» (Gosuslugi) که در واقع پورتال رسمی خدمات دولت الکترونیک روسیه است، به شهروندان امکان دسترسی به خدماتی نظیر پرداخت مالیات، دریافت مدارک هویتی و ثبت درخواست‌های مختلف را به‌صورت آنلاین می‌دهد. دولت روسیه همچنین پروژه‌ای کلان به نام (GovTech) یا «پلتفرم دیجیتال یکپارچه دولت» را به جریان انداخته است که از سال ۲۰۲۳ در ساختار‌های فدرال و از ۲۰۲۴ در نهاد‌های منطقه‌ای اجباری شده است. هدف از توسعه این پلتفرم، دیجیتالی‌سازی کامل فرآیند‌های دولتی، افزایش بهره‌وری اداری و فراهم‌سازی زیرساخت حکمرانی دیجیتال مستقل است.
«یاندکس» موتور جستجوی روسی که رقیب گوگل شد
یاندکس (Yandex)، که اغلب به‌عنوان «گوگل روسیه» شناخته می‌شود، یکی از بزرگترین شرکت‌های فناوری اطلاعات در روسیه است. این شرکت در سال ۱۹۹۷ توسط «آرکادی وولوز و ایلیا سگالویچ» تأسیس شد و در ابتدا با هدف توسعه موتور جستجوی بومی برای رقابت با گوگل در بازار روسیه فعالیت خود را آغاز کرد. با گذشت زمان، یاندکس دامنه خدمات خود را گسترش داد و اکنون شامل سرویس‌هایی مانند جستجوی اینترنتی، نقشه‌های دیجیتال، خدمات حمل‌ونقل آنلاین (Yandex.Taxi)، پلتفرم‌های تجارت الکترونیک، سرویس‌های پرداخت دیجیتال (Yandex Pay)، و حتی توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و خودرو‌های خودران می‌شود.
دولت روسیه نقش مهمی در حمایت و توسعه یاندکس ایفا کرده است. در سال‌های اخیر، با افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌های بین‌المللی، دولت روسیه سیاست‌هایی را برای تقویت شرکت‌های فناوری بومی اتخاذ کرده است. در این راستا، یاندکس به‌عنوان یک دارایی استراتژیک در نظر گرفته شده و تحت حمایت‌های مختلفی قرار گرفته است. برای مثال، در سال ۲۰۱۹، دولت روسیه ساختار مدیریتی یاندکس را تغییر داد تا کنترل بیشتری بر تصمیم‌گیری‌های شرکت داشته باشد.
در فوریه ۲۰۲۴، پس از فشار‌های سیاسی و قانونی، یاندکس بخش‌های اصلی کسب‌وکار خود در روسیه را به یک کنسرسیوم از سرمایه‌گذاران روسی به مبلغ ۵.۲ میلیارد دلار فروخت.
یاندکس، غول فناوری روسیه، با بیش از ۶۴ میلیون کاربر فعال روزانه در این کشور، در سال ۲۰۲۴ توانسته جایگاه دوم پربازدیدترین وب‌سایت‌های روسیه را با ۱.۷۴ میلیارد بازدید ماهانه به خود اختصاص دهد.
در بازار جست‌وجوی اینترنتی روسیه، یاندکس با سهمی نزدیک به ۷۳ درصد، بالاتر از رقبا قرار دارد و در سطح جهانی نیز با سهم ۲.۵۳ درصد، پس از گوگل و بینگ در رتبه سوم است. در سال‌های اخیر نیز خدمات محتوایی این شرکت نیز رشد چشم‌گیری داشته، به‌طوری که پلتفرم یاندکس موزیک در پایان ۲۰۲۴ بیش از ۴۱ میلیون مشترک پولی داشته است. این آمار نشان می‌دهد یاندکس نه‌تنها موتور جست‌وجوی اصلی روس‌هاست، بلکه به بازیگری چندوجهی در حوزه‌های فناوری، رسانه و خدمات آنلاین تبدیل شده است.
شبکه‌های اجتماعی روسیه؛ از ویکونتاکته تا اودنوکلاس‌نیکی
در حوزه پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، روسیه دارای سکو‌های بومی متعددی است که نقش مهمی در فضای مجازی کشور ایفا می‌کنند. وی‌کی یا ویکونتاکته (VKontakte یا VK) بزرگترین شبکه اجتماعی روسیه است که در سال ۲۰۰۶ توسط پاول دوروف تأسیس شد. این پلتفرم با بیش از ۸۸.۱ میلیون کاربر فعال ماهانه در سه‌ماهه سوم ۲۰۲۴، امکاناتی مشابه فیسبوک از جمله اشتراک‌گذاری محتوا، پیام‌رسانی، گروه‌ها و صفحات عمومی را ارائه می‌دهد.
وی‌کنتاکته همچنین با افزودن قابلیت‌هایی مانند «وی کی کلیپس» (VK Clips)، تلاش کرده است تا با پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک رقابت کند. در اکتبر ۲۰۲۴، وی‌کی با ۳۷۸ میلیون پست ماهانه، بیشترین حجم محتوای منتشرشده را در میان شبکه‌های اجتماعی روسیه داشت. بیشترین گروه سنی کاربران وی‌کی بین ۳۵ تا ۴۴ سال است که حدود ۲۴ درصد از کاربران را تشکیل می‌دهند.
اودنوکلاس‌نیکی (Odnoklassniki یا OK.ru) یکی دیگر از شبکه‌های اجتماعی محبوب در روسیه است که بیشتر در میان کاربران مسن‌تر و ساکنان مناطق غیرشهری محبوبیت دارد. این پلتفرم با تمرکز بر ارتباطات خانوادگی و دوستان قدیمی، امکاناتی مانند اشتراک‌گذاری عکس، ویدئو و بازی‌های آنلاین را فراهم می‌کند. در سه‌ماهه سوم ۲۰۲۴، اودنوکلاس‌نیکی ۳۶ میلیون کاربر فعال ماهانه داشت و کاربران آن در این دوره ۷.۸ میلیارد هدیه مجازی، ۲۲۲ میلیون کارت پستال و ۳۹۵ میلیون استیکر ارسال کردند.
تلگرام توسط پاول دورف، کارآفرین روس، در سال ۲۰۱۳ تأسیس شد، اما برخلاف تصور عمومی، این پیام‌رسان متعلق به دولت روسیه نیست و خود را یک پلتفرم بین‌المللی و مستقل معرفی می‌کند. دورف پس از ترک روسیه به دلیل فشار‌های امنیتی، دفتر تلگرام را ابتدا در آلمان و سپس در دبی مستقر کرد.
«تم‌تم» (TamTam) یک پیام‌رسان بومی روسی است که توسط شرکت Mail.ru توسعه یافته است. این پلتفرم با ارائه امکاناتی مانند تماس صوتی و تصویری، چت گروهی و اشتراک‌گذاری فایل، تلاش کرده است تا جایگزینی برای پیام‌رسان‌های خارجی در روسیه باشد.
در مجموع، روسیه با توسعه و ترویج سکو‌های بومی در حوزه‌های مختلف دیجیتال، تلاش کرده است تا کنترل بیشتری بر فضای مجازی خود داشته باشد و وابستگی به فناوری‌های خارجی را کاهش دهد.
مهمترین قوانین روسیه برای مدیریت فضای مجازی
روسیه طی سال‌های اخیر با تصویب قوانین مختلف، فضای مجازی خود را تحت کنترل بیشتری درآورده است. قانون یارُوی (Yarovaya Law) که در سال ۲۰۱۶ در روسیه تصویب شد، یکی از جنجالی‌ترین قوانین امنیتی این کشور به شمار می‌رود. این قانون که به ابتکار ایرینا یارویوا، نماینده دومای روسیه، تدوین شد، برای مقابله با تروریسم، اختیارات گسترده‌ای به نهاد‌های امنیتی می‌دهد.
بر اساس مفاد این قانون، اپراتور‌های مخابراتی و شرکت‌های فناوری موظف‌اند محتوای پیام‌ها و مکالمات کاربران را تا شش ماه و متادیتای آنها را تا سه سال ذخیره کنند. همچنین تمامی سرویس‌های رمزگذاری‌شده باید کلید‌های رمز را در اختیار دولت قرار دهند. قانون یاروی پیام‌رسان‌ها را نیز ملزم کرده که هویت کاربران را احراز و در صورت درخواست، اطلاعات آنها را در اختیار مقامات امنیتی قرار دهند.
در ادامه، روسیه با تصویب «قانون حاکمیت اینترنت» در سال ۲۰۱۹ تلاش کرد زیرساختی برای یک اینترنت مستقل داخلی موسوم به «رونت» ایجاد کند تا در مواقع تهدید امنیتی بتواند ارتباط با شبکه جهانی را قطع یا کنترل کند. همچنین، با اجرای قانون «ذخیره‌سازی داده‌ها»، شرکت‌های خارجی مانند فیسبوک، توییتر و لینکدین موظف شدند اطلاعات کاربران روسی را در داخل این کشور ذخیره کنند؛ عدم تبعیت از این قانون موجب شد لینکدین به طور کامل در روسیه مسدود شود و فیسبوک و توییتر نیز بار‌ها با جریمه‌های چند میلیون روبلی مواجه شوند.
از سال ۲۰۱۹، دولت روسیه با تصویب قوانین جدید علیه «انتشار اطلاعات نادرست» و «توهین به مقامات دولتی» کنترل بیشتری بر محتوای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی اعمال کرد. بر اساس این قوانین، کاربران در صورت انتشار مطالب انتقادی درباره دولت یا ارتش می‌توانند به جریمه‌های سنگین یا حتی حبس محکوم شوند. نمونه بارز آن، محکومیت فعال دانشجویی دیمیتری ایوانوف به ۸.۵ سال زندان به دلیل انتشار پست‌هایی در تلگرام درباره جنگ اوکراین بود.
علاوه بر این، روسیه به طور مداوم شرکت‌های بزرگ فناوری غربی را جریمه کرده است. در سال ۲۰۲۲، دادگاهی در مسکو شرکت گوگل را به پرداخت جریمه‌ای معادل بیش از ۳۷۰ میلیون دلار محکوم کرد؛ علت این جریمه امتناع از حذف محتوای غیرقانونی اعلام شد. فیسبوک (متا) و توییتر نیز بار‌ها به دلایل مشابه جریمه شده‌اند یا با محدودیت‌هایی مواجه شده‌اند.
همچنین روسیه از ابتدای سال ۲۰۲۲، دسترسی به شبکه‌های اجتماعی غربی مانند فیسبوک، اینستاگرام و توییتر به دلیل آنچه انتشار «اطلاعات نادرست درباره عملیات ویژه نظامی در اوکراین» اعلام شد، محدود یا به طور کامل مسدود کرد. همزمان با این اقدام تلاش برای ترویج استفاده از پلتفرم‌های بومی مانند ویکونتاکته و اودنوکلاس‌نیکی افزایش یافت.
از طرفی در تاریخ ۱۹ مارس ۲۰۲۵، شرکت مایکروسافت اعلام کرد که دسترسی به ۵۰ محصول ابری خود را برای کاربران روسی محدود خواهد کرد. این اقدام در پاسخ به بسته دوازدهم تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه انجام شده است.
در مقابل، رئیس‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، در تاریخ ۲۶ مه ۲۰۲۵، در نشستی با نمایندگان بخش‌های مختلف اقتصادی، خواستار محدودسازی یا شرکت‌های فناوری خارجی مانند مایکروسافت و زوم شد. او این شرکت‌ها را به اتخاذ مواضع ضدروسی متهم کرد و تأکید کرد که روسیه باید توسعه نرم‌افزار‌های داخلی را در اولویت قرار دهد.
پوتین در این نشست با تأکید بر ضرورت توسعه فناوری‌های بومی، خواستار کاهش وابستگی به شرکت‌های خارجی شد و گفت: «ما باید آنها را محدود کنیم. کاملاً موافقم و این را بدون هیچ تردیدی می‌گویم، زیرا آنها در تلاش‌اند ما را محدود کنند. ما باید مقابله‌به‌مثل کنیم.»
در ادامه این سیاست‌ها، روسیه تلاش می‌کند تا با توسعه نرم‌افزار‌های داخلی و جایگزینی محصولات خارجی، استقلال فناوری خود را تقویت کند. این اقدامات بخشی از راهبرد گسترده‌تر روسیه برای مقابله با فشار‌های خارجی و تحریم‌های بین‌المللی است.
درواقع راهبرد روسیه برای تقویت حکمرانی فضای مجازی، حمایت از پلتفرم‌های بومی و کاهش وابستگی به فناوری‌های غربی علاوه بر اعمال فشار‌های حقوقی و فنی شدید بر غول‌های فناوری بین‌المللی، باعث شد استفاده کاربران روسی از پلتفرم‌های غربی به شدت کاهش پیدا کند و مهاجرت کاربران به پلتفرم‌های داخلی شدت بگیرد.
انتهای پیام/