جوان آنلاین: آخرین شماره از پرونده کاشانه در سال ۱۴۰۳، هم‌زمان با ماه مبارک رمضان منتشر می‌شود و این تقارن مبارک را به فال نیک می‌گیریم. ماه رمضان محمل میلاد امام حسن مجتبی (ع) و همچنین شب‌های قدر است؛ از این رو با توجه به کرامت امام حسن (ع) و محسنات شب‌های قدر، گفت‌وگویی با دکتر مجید رحمتی، کارشناس مذهبی داشتیم. وی در این مصاحبه به فرموده پیامبر اکرم (ص) اشاره کرد که دوست داشتن مساکین و فقرا، کلید یکی از در‌های بهشت است. او معتقد است محبت ورزیدن به نیازمندان صرفاً امری لفظی، گفتاری و کلامی نیست، بلکه عملی و اقدامی است و بی توجهی به نیازمندان نه در شأن جامعه اسلامی است و نه در شأن مسلمانان، اما این کمک باید به طور مخفیانه و با کمترین آسیب صورت گیرد. به همین دلیل امام حسن (ع) را کریم اهل بیت می‌دانیم، چراکه ایشان پناهگاه نیازمندان بودند و با حفظ عزت و احترام به مستمندان کمک می‌کردند. در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو، وی به تقارن نوروز و شب‌های قدر نیز اشاره کرد و گفت: نوروز و ماه رمضان هر دو فرصت‌های مناسبی برای صله‌رحم هستند، به ویژه شب‌های قدر که امسال با تحویل سال مصادف شده است. متن پیش‌رو ماحصل گفت‌وگوی «جوان» با وی است که می‌خوانید.
در آموزه‌های اسلامی، جایگاه نیکوکاری و کمک به نیازمندان چگونه تعریف شده است؟
قبل از اینکه جایگاه نیکوکاری و کمک به نیازمندان در اسلام طرح شود باید مفهوم نیازمند توضیح و تشریح شود. بر این اساس که در آموزه‌های اخلاقی از منابع مختلف به ویژه کتاب وزین و شریف معراج السعاده مرقومه مولا احمد نراقی علیه الرحمه، مبنای ایجاد اشتغالات بشری را حول سه نیاز بنیادی انسان قائل هستند که شامل نیاز به مسکن، نیاز به غذا و نیاز به پوشاک است و لذا بقیه مشاغل منشعب از این سه نیاز اولیه هستند و بر این مبنا اگر کسی یا خانواده‌ای در تأمین حداقلی از این سه نیاز دچار کاستی و کمبود باشد می‌توان آن فرد را نیازمند تلقی کرد. اگر چه بر اساس قوای روحانی و معنوی تعیبه شده در جان انسان، نیاز به ازدواج و درمان نیز نباید دور از ذهن باشد. آنچه در ادیان مختلف نیز مبتنی بر حس بشریت و انسان دوستی دیده و شنیده می‌شود کمک به تأمین مایحتاج همنوع در لفافه حقوق مختلف بشری مورد توجه بوده و الزاماً اختصاص به اسلام ندارد، اما وقتی به‌عنوان یک مسلمان می‌بینیم که پیامبر رحمت و رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «لکل شی مفتاح و مفتاح الجنه حبّ المسلمین و الفقرا» دیگر بحث فرق می‌کند. ایشان برای ورود به بهشت شرط گذاشته‌اند. می‌گویند بهشت در دارد! در آن نیز قفلی دارد که باز نمی‌شود مگر از طریق دوست داشتن مساکین و فقرا و خطر اینجاست که اگر مسلمانی اراده و عزمی در خصوص ورود به روضه بهشت نداشته باشد آیا اینگونه است فقط پشت آن در می‌ماند و بس! ماه رمضان ماه رحمت است لکن محبت ورزیدن به نیازمندان امری لفظی، گفتاری و کلامی نیست، بلکه عملی و اقدامی است. شاید برای شخص خاصی که نیازمند روحی و عاطفی باشد کلام اثر کند، اما آنکه را به نان شب محتاح است نمی‌توان با کلام درمان و سیر کرد! خلاصه مطلب، بی‌توجهی به نیازمندان نه در شأن جامعه اسلامی است نه در شأن مسلمانان. باید الاقرب فالاقرب کرد. از خانواده، فامیل، همسایه و همکار گرفته تا دورتر‌ها به قدر وسع و بضاعت کمک کردن، همخوانی با مرام اهل بیت (ع) و پیامبراکرم (ص) و بزرگان دین و شهدا دارد؛ و این کمک چگونه باید انجام شود که کرامت آنها حفظ شود و از طرفی وابستگی ایجاد نشود؟
در خصوص روش‌های اعانه و کمک کردن مهم‌ترین موضوع حفظ آبرو و حفظ عزت نفس است. چنانچه در قرآن کریم آمده است: کار‌های خیر خود را باطل نکنید. گاهی انسانی اهل خیر نیست، اما چه می‌شود کسی را که از مال و وقت و اعتبار خود خرج می‌کند ولی صد افسوس همه را به آتش می‌کشد. حال چگونه؟ با منت گذاشتن، اذیت کردن، افشا کردن کار خود و بردن آبرو. اصلاً خوب است بدانیم که پیامبر رحمت (ص) فرمودند: بالاترین عبادت‌ها از نظر اجر و ثواب اخروی، مخفی‌ترین آنهاست. همانگونه که در پاسخ به سؤال قبل هم اشاره کردم مؤمن باید به صورت کاملاً مخفیانه و با کمترین آسیب کمک خود را به دست نزدیکان خود برساند. اصولاً اگر هر کس مبنای اعانه را برای نزدیکان خود قرار دهد دیگر مسکین و مستکین و فقیری باقی نمی‌ماند. بحث دیگر که منطقی‌تر به نظر می‌رسد، به قول معروف در صورت فوری نبودن نیاز فرد مستمند، به جای دادن ماهی، یاد دادن ماهیگیری و به طریق اولی توربافی را یاد دهیم. همینجا مناسب است این نکته گفته شود، ایجاد اشتغال که عموماً وظیفه جامعه است بهترین روش کمک به فرد ذیحق است.
در آستانه میلاد امام حسن (ع) هستیم. ایشان را کریم اهل بیت می‌گویند. چه ویژگی‌هایی در سیره ایشان باعث شده است از او به عنوان الگوی احسان و بخشش نام برده شود؟
امام حسن مجتبی - علیه السلام - به دلیل کرامت، کریم خوانده می‌شود. چنانچه نقل است شخصی نامه‌ای به حضرت داد که حاجت خود را مطرح کرده بود. امام بدون باز کردن نامه فرمودند: خواسته‌ات را (بدون هر گونه توضیح) انجام می‌دهم، به گونه‌ای که مورد اعتراض قرار می‌گیرند. حضرت نقل به مضمون می‌فرمایند: «بیم آن دارم که خدا مرا مؤاخذه کند به جهت سبک شمردن آبرویش». در روایت داریم آبروی تو جامد است، پس مواظبت کن که نزد چه کسی آن را قطره قطره از بین می‌بری. از این رو آقا امام حسن (ع) پناهگاه نیازمندان بودند و با حفظ عزت، احترام و شأن مستمندان به ایشان کمک می‌کردند.ای بسا رویه پدر عزیزشان آقا امیرالمؤمنین (ع) را که به رسم شب گردی کمک به فقرا داشتند ادامه می‌دادند، چراکه این خانواده، خانواده احسان و کرم هستند. در وصف امام حسن (ع) پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: حسن، حسن نامیده شد به واسطه آنکه بنای خلقت آسمان‌ها و زمین، احسان است. از همین جا اشاره مستقیم پیامبر به خلق بخشندگی و احسان امام حسن (ع) را می‌توان استنباط کرد.
آیا الگو‌های رفتاری امام حسن (ع) در زمینه کمک به نیازمندان می‌تواند به شیوه‌ای عملی در زندگی امروز پیاده شود؟
الگو‌های رفتاری امام حسن مجتبی (ع) را می‌توان در چارچوب سیره نورانی اهل بیت (ع) بررسی کرد. بر اساس آموزه‌های اسلامی، تمامی معصومان (ع) جلوه‌ای از کمالات الهی بوده و ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری آنها در مسیر هدایت بشر قرار دارد. در خصوص الگو‌های رفتاری امام حسن (ع) باید گفت «کلهم نور واحد» یعنی اهل بیت نور واحد هستند. تمام آنچه در قامت انسان کامل می‌تواند متجلی شود در رفتار و گفتار همه اهل بیت (ع) از جمله آقا امام حسن (ع) یکسان است و آنچه به‌عنوان فضیلت درباره بعضی امامان مطرح می‌شود، صرفاً فضیلت است، یعنی فضیلتی که در شخصی باشد و در شخص دیگر نباشد. برای مثال، تنها امامی که برادرش هم امام بوده، امام حسن (ع) است (اگر چه جانمان فدای آقا اباالفضل (ع) است) یا تنها امامی که دو فرزندش امام بودند امیرالمؤمنین (ع) است. بر این اساس، شما باید بگردید ببینید مکارم اخلاق چیست؟ رفتار اسلامی چیست؟ الگوی اخلاقی چه خصلت‌هایی می‌تواند باشد؟ و ما به‌عنوان شیعه قائلیم همه خصال و حسنات در امام حسن (ع) و ۱۳ معصوم دیگر علی‌السویه است. البته در خصوص حضرت زهرا (س) بحث متفاوت است و مجال بحث نیست. امام عسکری (ع) فرمود: ما حجت خدا بر مردم هستیم و مادرمان حجت خدا بر ما. بگذریم. خلاصه بگویم، اینکه توجه به حال نیازمندان با رعایت حقوق نزدیکان قطعاً و حتماً باید الگوی رفتاری ما در جامعه باشد. با فردی ابن سبیل، در راه مانده، سائل، محروم نیز اگر برخورد کردیم یادمان باشد به فرمایش امیرالمؤمنین (ع) که فرموده‌اند: «کمک بخشیدن، بهتر از محروم کردن است» وظیفه نهاد‌های اجتماعی نیز به جای خود محفوظ است، لکن گاهی دیده می‌شود با فیلمبرداری، عکسبرداری و گزارش‌دهی، نقض غرض و ارزش و اجر عمل خیر اساساً باطل می‌شود.
و، اما درباره ماه رمضان بفرمایید چگونه می‌توان از فرصت این ماه برای تغییر سبک زندگی و پالایش روح استفاده کرد؟
آنچه در مقالات روز دنیا به عنوان روش‌ها یا مفهوم تغییر سبک زندگی مورد بحث قرار می‌گیرد تا حدود زیادی به دگرگونی در رفتار‌های روزمره برمی‌گردد که منجر به توانمندی‌های بیشتر در حوزه جسم یا روان و در نتیجه منجر به آرامش نسبی و سکون در زندگی می‌شود. چنانچه تغییر در چیدمان داخل منزل یا آراستگی‌های ظاهری و پوششی با گرایش شادابی، اثرات مطلوبی در پی دارد و ارتباط مستقیم ماه مبارک رمضان با سبک زندگی خانواده‌ها، تحمیل گرسنگی و تشنگی به بدن در بازه زمانی سحر تا افطار و بالطبع بهره‌مندی از فواید متعدد روزه‌داری است. مهم‌ترین آنها تقویت اراده به لحاظ روانی و هضم و دفع سلول‌های بیماری‌زا به لحاظ جسمانی است. لکن در ماه مبارک رمضان، سحر خیزی و مناجات‌های شبانه به ویژه در لیالی قدر و به خصوص شب ۲۳ ماه رمضان بعد از کمک به بهبود وضع جسم و اوضاع روان مؤمنین، پالایش روح انسان موضوعیت پیدا می‌کند که از همه چیز مهم‌تر است. بیداری در سحر‌های این ماه پر برکت بهترین غنیمت زمانی و فرصتی برای اتصال فطرت پاک الهی به منشأ وجود و حضرت سبحان است. باید در شب و روز ماه رمضان، مکرر استغفار کنیم. از مرحوم آیت‌الله مولوی در مشهد پرسیدند مگر پیامبر معصوم نبوده؟ فرمودند: بله. دوباره پرسیدند: پس چرا نقل است در طول روز و شب از ایشان ذکر استغفار نقل شده است؟ بابت کدام گناه استغفار می‌کردند؟! فرمودند: انسان اگر در حق رفیقش بدی نکرده باشد و بلافاصله بگوید ببخشید نمک دیگری دارد! حالا ما که معصوم نیستیم، گاهی می‌شود انسانی گناهی کند که گمان دارد عبادت کرده است پس چه زیباست در این فرصت مغتنم با توجه به استغفار و طلب بخشش از خداوند سبحان، بابت گناهان، دانسته و ندانسته، خود را هر چه بیشتر به او نزدیک و خصال تکبر را در خود تزکیه و تهذیب کنیم.
با توجه به هم‌زمانی رمضان و نوروز می‌توان این دو فرصت را عاملی برای تقویت صله رحم در نظر گرفت؟
هم نوروز بهانه خوبی برای دید و بازدید ایرانیان است که به دیدار و ملاقات یکدیگر بروند و هم ماه رمضان و صله رحم در این ایام ما را به خدا نزدیک‌تر می‌کند به ویژه شب‌های قدر که امسال مصادف با تحویل سال و روز‌های ابتدای سال جدید شده است. این شب‌ها بهترین فرصت برای صله رحم است، چراکه گفته می‌شود شب قدر، از هزار ماه بهتر است؛ بنابراین مؤمن باید خیلی زیرک باشد تا کار‌های عقب مانده خود را مانند بازدید از بستگان را در شب و روز ایام قدر جبران کند. البته، چون موضوع سؤال صله رحم است، این سنت حسنه را مثال آوردم والا نقل است بعضی علما در شب قدر کتاب می‌خواندند و می‌نوشتند و قرآن می‌خواندند. خود حقیر هم هر وقت نگران عاقبت بخیری برای خود می‌شوم یا کسالتی عارض می‌شود، به هر نحو ممکن از طریق پیام یا تماس یا حضوری به صله ارحام می‌پردازم ولو به اندازه یک سلام. در نهایت ضمن توصیه به رعایت احترام شب‌های سوگواری برای امیرالمؤمنین و تداخل آن با ایام تعطیل سال جدید و نوروز به نظر می‌رسد پرداختن به صله رحم خلاف شأن آن ایام نیست و اگر از بزرگان و علما هم بپرسیم منافاتی بین دو موضوع فوق وجود ندارد.