به گزارش خبرنگار معارف ایرنا آیت الله محمدعلی جاودان در کتاب ره‌نمای طریق در پاسخ به سوالی مبنی بر این که آیا شانس جزئی از تقدیر انسان است یا نه، خط بطلان بر شانس کشید و گفت که عمل انسان می‌تواند تقدیر را بسازد.

جاودان در پاسخ به این سوال که «آیا شانس هم جزئی از تقدیر آدمی است یا این که می توان با اعمال خود خوش شانسی را یا بدشانسی را برای خود رقم بزنیم؟» گفت: شانس، واقعیت ندارد و آنچه درست است، تقدیر است. عمل آدمی می‌تواند تقدیر را بسازد و تغییر دهد. پس دنبال خوش شانسی جز از طریق عمل نگردید.

این استاد اخلاق با تاکید بر این که «عمل، آدم را در دنیا و آخرت خوشبخت می‌کند» به مصادیقی اشاره کرد و نوشت: صدقه می تواند تقدیر آدم را عوض کند و تقدیر را بهتر کند. صله رحم نیز می تواند تقدیر را عوض کند و آن را بهتر و بهتر کند. البته صله تنها به معنای به دیدن رفتن نیست. بلکه همه انواع خدمت و احترام و تواضع نسبت به پدر و مادر و خویشان را در بر می‌گیرد. ثالثا استغفار، ذکری است که می تواند تقدیر آدم را عوض و بهتر کند. (صفحه ۲۶۵)

یا شانس و یا اقبال

شانس، یک واژه فرانسوی و به معنای فرصت است ولی در فرهنگ دینی چنین چیزی وجود ندارد. در واقع هیچ چیز در عالم از روی تصادف و اتفاق رخ نمی دهد و همه چیز در نظامی متقن، متکی بر سلسله علل خویش هستند ولی چون ما علت ها را نمی‌شناسیم، نامش را تصادف و شانس می‌گذاریم اما اگر پرده از روی سلسله علت ها کنار رود، خواهیم دید که هیچ چیز اتفاقی وجود ندارد؛ گرچه برخی از این علل از اختیار و علم ما خارج باشد.

بنابراین باید کوشید تا با فراهم کردن اسباب و عوامل در هر زمینه ای، بخت و شانس را ایجاد کرد. خوش شانسی و بد شانسی، بیشتر از آن که معلول علت های ناشناخته باشد، دستاورد تفکر و اندیشه هر شخص درباره خویشتن است. کسی که به هر دلیلی، خود را همواره بدشانس می داند، به طور طبیعی، عملی متناسب با آن بروز می دهد و زمینه ساز بدشانسی خویش می شود.

ذهن آدمی کارگاه تولید فکر است که از منبعی به نام ضمیر ناخودآگاه سرچشمه می گیرد. ضمیر ناخودآگاه نمی تواند خوب را از بد و درست را از غلط تشخیص دهد ولی چنان قدرتی دارد که اگر از آن غافل شویم، می تواند سرنوشت ما را به دست گرفته و آن را به هر جایی که دوست دارد ببرد؛ در حقیقت نوع و کیفیت زندگی اوست که اندیشه زیبا و مثبت می تواند بهشتی در زندگی انسان بسازد؛ هم چنان که اندیشه منفی و یأس آور می تواند جهنمی در زندگی او خلق کند. لذا انسان ها همان خواهند شد که در اندیشه آنند.

آینده هر کس در گرو چگونگی نگرش او به زندگی است. موفق ترین انسان ها کسانی هستند که توانسته اند در ذهن خود اندیشه های مثبت داشته باشند و آنان که می پندارند قادر نیستند، در واقع مثبت نگری را کنار گذاشته و بر جنبه های منفی وقایع تمرکز کرده اند. در حقیقت ضمیر ناخودآگاه دوست دارد ما را به سمتی ببرد که ما معتقد به آن هستیم.

شانس و اقبال از نگاه استاد شهید مطهری

استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب حکمت ها و اندرزها نوشت: هرکسی محبوب و مطلوبی دارد و آرزوی رسیدن به آن محبوب همواره دل او را زنده می دارد و دائماً در اندیشه است که چه وسیله ای او را یاری خواهد کرد که موفق شود و به محبوب و مطلوب خود برسد. افراد و اشخاص در تشخیص این وسیله یکسان نیستند.

وی افزود: کسانی که هیچ گونه واقع بینی در آنها نیست و با وهم و خیال قضایا را بخواهند حل کنند، خیال می کنند یگانه چیزی که باید به کمک و یاری آدمی بیاید و به او ظفر و موفقیت بدهد، بخت و تصادف است؛ گمان می کنند هرکسی با یک بخت و شانس مخصوص به دنیا آمده است. اگر خوشبخت به دنیا آمده باشد، هیچ چیز نمی تواند او را بدبخت کند؛ او برود راحت بخوابد که بخت و اقبالش بیدار است و اما اگر بدبخت و بدشانس به دنیا آمده باشد، هیچ چیز قادر نخواهد بود او را خوشبخت سازد؛ نه علم و نه ایمان و نه عمل و نه اخلاق و ملکات فاضله، به هر راه راست و صراط مستقیم که قدم بگذارد آن بخت بد و سیاه مانند سایه همراه اوست، نمی گذارد به نتیجه برسد.

شهید مطهری با ذکر این ضرب المثل که «بدبخت اگر مسجد آدینه بسازد؛ یا سقف فرود آید و یا قبله کج آید» گفت: به گمان این اشخاص، هیچ قدرتی در جهان قادر نیست که خوشبخت را بدبخت و بدبخت را خوشبخت نماید. زیرا «گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه؛ به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد.» این یک طرز تفکر است در میان بسیاری از مردم که متأسفانه شیوع دارد.

مطهری با بیان این که «نه عقل مساله شانس و بخت را به رسمیت می شناسد و نه دین» افزود: بدیهی است که اگر بشر اندکی واقع بین باشد و روابط علّی و معلولی حوادث و قضایای عالم را درک کند، اگر اندکی در مسائل جهان، علمی فکر کند، اگر کمی عقل و اندیشه خود را به کمک بخواهد، می فهمد که مساله شانس و بخت یک خیال و یک واهمه شیطانی بیش نیست. خداوند احدی را خوشبخت بالذات و بدبخت بالذات نیافریده است. گلیم بخت هیچ کس نه آنچنان سفید بافته شده است که قابل سیاه شدن نباشد و نه آنچنان سیاه بافته شده است که قابل سفید شدن نباشد.

وی اضافه کرد: گلیم بخت هرکس همان صفحه روح و آیینه قلب خود اوست. این صفحه، هم قابل سفید شدن و صیقل یافتن است و هم قابل سیاه شدن و تکدّر یافتن. علم و معرفت، ایمان و تقوا، مداومت بر عمل صالح این صفحه را سفید و صیقلی و نورانی می کند؛ جهل و خرافات و تعصبات و فسق و فجور، آن را سیاه و تاریک می سازد.

این مفسر قرآن با استناد به آیه دوم سوره انسان ادامه داد: قرآن مجید می فرماید «ما بشر را آفریدیم از نطفه ای که آن نطفه ترکیبی است از استعدادهای مختلف» همه گونه استعداد در آدمی هست. همه گونه راهی به روی او در این جهان باز است. او آزاد و مختار آفریده شده است و این خود اوست که باید راه راست را تشخیص بدهد و درست عمل کند و سقوط نکند.

وی اضافه کرد: برخی دیگر از مردم که در جست و جوی وسیله ظفر و موفقیت هستند، این قدر می فهمند که به یک عامل موهوم و غیرواقعی تکیه نکنند، تکیه خود را روی عوامل موجود می اندازند ولی در میان عوامل موجود، خود را فراموش می کنند و فقط دیگران را به حساب می آورند، چشم طمع به دیگران دارند، می خواهند پارتی و توصیه همواره کارشان را رو به راه کند.