سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرضیه نگهبان مروی: هزار و یک برگ عنوان تذکره شعر فارسی استان زنجان است که شامل شعر و شرح کوتاهی از زندگی ۸۷۶ شاعر است.این تذکره شامل هفت فصل است: شاعران کهن، شاعران عصر قاجار، شاعران معاصر، شاعران معاصر بدون تاریخ تولد، شاعران مهمان، شاعران با تبار زنجانی، دیگر شاعران. این مجموعه در نوع خود دایره المعارفی از کل شاعران استان زنجان در بازه زمانی هزار سال از قرن پنجم تا به امروز را شامل می‌شود.
ویژگی مهم این کتاب این است که نگاه گزیده ندارد و همه شاعران از طیف‌ها و سبک‌های مختلف را شامل می‌شود و همه قالب‌ها و موضوعات شعر فارسی را در برمی‌گیرد. بخش کهن به مقایسه و تطابق منابع و اسامی و شعرهایی پرداخته که در طول تاریخ اطلاعات دقیق‌تری از آنها ثبت نشده و در پی کشف موارد اختلاف بین آثار و زندگی بعضی شاعران بوده است. دیگر ویژگی این‌کتاب پرداختن به بعضی از کسانی است که حرفه اصلی آنها شاعری نبوده اما به شعر نیز اشتغال داشته‌اند، مانند پادشاهان، فیلسوفان، عارفان، دانشمندان و هنرمندان شاخه‌های دیگر.
هزار و یک برگ، در فصلی با عنوان (شاعران مهمان) به معرفی ۵۳ شاعر که در طول هزار سال به دلایلی به صورت دایمی یا موقت در زنجان اقامت داشته اند می‌پردازد. در فصلی دیگر با عنوان (شاعران با تبار زنجانی) کسانی را معرفی می‌کند که ساکن زنجان نبوده اما از طرف پدر یا مادر اصالت زنجانی داشته اند و شامل ۲۳ نفر است.
از شاعران شاخص این مجموعه می‌توان افرادی همچون زین الدین ابومظفر بن سیدی زنگانی (به عنوان اولین شاعر فارسی‌نویس زنجان که تا به امروز اثبات شده) شیخ شهاب الدین سهروردی، کمال الدین زنگانی، قاضی بهاءالدین زنجانی. اوتانج زنجانی، صدرالدین ابهری، مولانا نرگسی ابهری، حیرتی ابهری، معصومه افشار، خانواده دارایی، تاج‌ماه آفاق الدوله را نام برد و همچنین از معاصران افرادی همچون محمد منزوی، محمدرضا روحانی، حبیب الله منطقی، وافد زنجانی، حسین منزوی، پرویز جمالی، مهدی آذر زنجانی که در این‌مجموعه شعر و شرحی از آنان آمده است.
جواد چراغی، مولف کتاب «هزار و یک برگ» متولد سال ۱۳۶۸ در زنجان و شاعر، پژوهشگر و منتقد ادبی است. به بهانه انتشار این کتاب، با وی گفت‌وگویی داشتیم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
چه چیزی شما را ترغیب کرد تا تاریخ هزارساله زنجان را از قرن پنجم تا امروز بررسی کنید؟
ابتدا می‌توان گفت علاقه شخصی به گردآوری مجموعه‌های کلکسیونی و خاص، شاید در این قسمت از فعالیت ادبی‌ام رخ نموده است. در واقع علاقه به کشف و شناخت وقایع تاریخی و ادبی و علاقه قلبی نسبت به تاریخ و فرهنگ و ادبیات دیارم زنجان موجب شد تا احساس کنم که دینی به گردن دارم و به نوعی باید آن را ادا کنم و این شد نتیجه‌ی کار.
هدف اصلی شما از نگارش این کتاب چه بود؟
ارایه داره المعارفی جامع از شعر و وضعیت ادبی استان در بازه زمانی هزار سال و همچنین رسیدن به یک نقشه ادبی که به نوعی تاریخ تحلیلی شعر استان نیز محسوب می‌شود و می‌تواند برای محققان و علاقه‌مندان به این حوزه مفید واقع شود و با بررسی و مطالعه آن قضاوت و نگاه خود را نسبت به ادبیات استان داشته باشند. در واقع ثبت بریده ای از فرهنگ و هنر استان در دفتر بزرگ تاریخ برای انتقال آن به آیندگان.
آیا قصد داشتید جنبه خاصی از تاریخ این منطقه را برجسته کنید؟
زنجان، در طول تاریخ محل پرورش عالمان و نویسندگان و عارفان بزرگی بوده به‌طوری که می‌توان در هر زمینه علمی افراد شاخص و تاثیرگذاری را نام برد. از این رو توجه به هر بخشی از این مساله ضروری و وظیفه هر محقق و شخص فرهنگ‌دوستی است زیرا حفظ و معرفی میراث گذشتگان، آینده را می‌سازد که من هم بر حسب علاقه و وظیفه به بخش شعر توجه کردم.
چرا قرن پنجم هجری را به‌عنوان نقطه شروع انتخاب کردید؟ آیا این دوره از نظر تاریخی برای زنجان اهمیت ویژه‌ای دارد؟
باتوجه به یافته‌های ثبت شده و مستند و سابقه شعر فارسی در ایران و کشورهای فارسی زبان، شعر فارسی بیش از این تاریخ آنچنان پیشینه پررنگی ندارد که زنجان نیز از این امر مستثنا نیست. ازین رو قبل از قرن پنجم و ششم، شعر فارسی ثبت شده و جدی در زنجان کشف نشده است. در این کتاب شاعری به نام زین‌الدین ابومظفر سیدی زنگانی متوفی بعد از ۵۸۰ را می‌توان اولین شاعر ثبت شده در این مجموعه نام برد البته پیش‌تر شاعرانی با زبان عربی در زنجان شعر می‌توشتند که آثاری از آنها باقی مانده که منظور و هدف این کتاب نبود.
به نظر شما مهم‌ترین تحولات تاریخی که هویت زنجان را در این هزار سال شکل داده‌اند چه بوده‌اند؟
حضور عالمان و ادبیان بزرگی که زنجان را با هویتی متمدن و فرهنگی در تاریخ ثبت و معرفی کرده است تاثیرگذارترین افراد، در شکل‌گیری فرهنگ و ادبیات این خطه بوده اند. اما بسیاری از اتفاقات تاریخی همچون حمله مغولان و انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی بی‌تاثیر نبوده است.
آیا در طول این هزار سال، ویژگی منحصربه‌فردی در زنجان وجود داشته که آنها را از دیگر مناطق ایران متمایز کند؟
توجه به بعضی موضوعات و قالب‌های شعر و توجه به گویش‌های بومی مانند تاتی و پهلوی و زبان‌های ترکی و عربی و فارسی در دوران کهن جزو ویژگی‌هایی محسوب می‌شود که نشان می‌دهد کیفیت ادبیات و فعالیت ادبی در این شهر بالا و جدی بوده است. همچنین توجه به قالب غزل در دوران معاصر با ظهور حسین منزوی و جریان سازی او در این زمینه دیگر ویژگی شاخص شعر در این استان است که می‌توان عنوان «پایتخت غزل» را بر آن نهاد چنانکه تلاش‌هایی نیز در این زمینه صورت گرفته است و همچنین برگزاری اولین و دومین دوره دوسالانه جایزه ملی حسین منزوی را می‌توان در این راستا اتفاق موفقی محسوب کرد.
برای گردآوری اطلاعات این کتاب از چه منابعی (اسناد تاریخی، سفرنامه‌ها، آثار باستانی و غیره) استفاده کردید؟
این کتاب دارای بیش از ۳۰۰ منبع مختلف است که شامل تذکره‌ها، کتب تاریخی، نسخ خطی، نشریات، مجموعه شعر شاعران، تحقیقات میدانی و… است. ازین رو اولین مجموعه شعر است که به این تعداد از شاعران استان یعنی ۸۷۶ شاعر پرداخته است.
با توجه به اینکه تاریخ برخی دوره‌ها ممکن است مستندات کافی نداشته باشد، چگونه شکاف‌های اطلاعاتی را پر کردید؟
این یکی از اصلی ترین مسایل هر کار تحقیقی است که محقق را دچار چالش‌هایی می‌کند. با تطابق منابع اصیل مختلف و یافتن اختلاف‌ها و اشتراک‌ها و انتخاب بهترین پاسخ برای سوال‌های تحقیق تا حد ممکن توانستم شکاف‌ها را پر کنم اما این‌یک روند در حال تکمیل است و هیچوقت نمی‌توان جواب قاطع و کامل برای آن یافت و ادعا کرد که این مجموعه دقیق‌ترین و کامل ترین است اساساً و ذاتاً نمی‌تواند اینگونه باشد.
در مقایسه با روایت‌های رسمی تاریخ ایران، آیا یافته‌های شما دیدگاه متفاوتی درباره زنجان ارائه می‌دهد؟
خب بعضی از مطالب این‌کتاب گردآوری هایی است که پیش تر در تاریخ ثبت شده اند و بعضی دیگر نیز برای اولین بار است که ثبت می‌شود. ویژگی این‌کتاب در واقع جمع کردن همه اینها در یک مجموعه است تا امکان مطالعه و تحقیق را برای مخاطبان و محققان آینده فراهم‌کند. اما در این کتاب با توجه به اسناد و اطلاعات جدید و تحقیقات به عمل آمده بعضی از یافته های گذشته مورد نقد واقع و صحت آنها رد شده است.
و در پایان، حین نگارش این کتاب، چه کشف یا لحظه‌ای برای شما شگفت‌انگیز یا به‌یادماندنی بود؟
لحظه لحظه تحقیق و پژوهش با همه سختی‌ها و محدودیت‌هایش شیرین بود که کار را آسان‌تر می‌کرد، اما گاه کشف یا مطالعه یک اختلاف یا اشتراک تاریخی از بین تحقیقات پیشین یا منابع مختلف، شگفتی و لذت خاصی داشت. مواردی مانند اشتراک شعر دو شاعر زنجانی با حافظ و خیام یا کشف چند شاعر گمنام در دوران کهن از بین هزاران صفحه از تذکره‌ها و تحقیقات پیشین به یادماندنی و لذتبخش بود.
گفتنی است این تذکره طی ۱۰ سال توسط جواد چراغی گردآوری، تدوین و تالیف شده است که دارای بیش از ۳۰۰ منبع مختلف از جمله تذکره‌ها، کتب تاریخی، نشریات، مجموعه شعر شاعران، نسخه‌های خطی شاعران است و در ۱۵۰۰ صفحه به صورت سه جلدی، در قطع رقعی و جلد شومیز توسط انتشارات کلام سلیس در اسفند ۱۴۰۳ و با قیمت یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان چاپ شده است.
∎