امروز، دهم ماه رمضان مصادف با سالروز وفات حضرت خدیجه کبری(س) است. حضرت خدیجه(س) مشهور به خدیجه کبری(س) و ام‌المؤمنین، نخستین همسر پیامبر اکرم(ص) و مادر حضرت زهرا(س) است. حضرت خدیجه(س) قبل از بعثت با حضرت محمد(ص) ازدواج کرده و اولین بانویی بود که به ایشان ایمان آورد. حضرت خدیجه(س) تمامی ثروت خود را در راه نشر اسلام به کار گرفت. پیامبر(ص) به احترام حضرت خدیجه(س) در طول حیات ایشان همسر دیگری برنگزید و پس از درگذشت آن حضرت نیز همواره از ایشان به نیکی یاد می‌کردند.
گزارش‌های متعددی درباره جایگاه خاص حضرت خدیجه(س) نزد پیامبر اکرم(ص) وجود دارد. در منابع آمده است که حضرت خدیجه(س) بهترین و صادق‌ترین وزیر، مشاور و مایه آرامش پیامبر(ص) بود. پیامبر(ص) سال‌ها پس از درگذشت حضرت خدیجه(س) به یاد ایشان بوده و بی‌نظیر بودن آن حضرت را مطرح می‌کردند. هنگامی که عایشه به پیامبر(ص) گفت که خدیجه(س) بیش از همسری مُسِن برای تو نبود، پیامبر(ص) بسیار ناراحت شده و با رد این سخن فرمودند: «خداوند هیچ‌گاه برایم همسری بهتر از او جایگزین نکرد، او مرا تصدیق کرد هنگامی که هیچ‌کس مرا تصدیق نکرد، یاری‌ام کرد در زمانی که هیچ‌کس مرا یاری نکرد، از اموالش در اختیارم قرار داد، زمانی که همه، اموالشان را از من دریغ کردند».
نهله غروی‌نائینی، استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در رابطه با ویژگی‌های شخصیتی و سیره حضرت خدیجه کبری(س) به ارائه توضیحاتی برای مخاطبان ایکنا پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
«ضمن عرض تسلیت به مناسبت رحلت بزرگ‌بانوی اسلام، حضرت خدیجه(س)، مادر ام ابیها به مسلمانان و تمامی انسان‌های آزاده جهان، به بررسی مهمترین ویژگی‌ها و مؤلفه‌های تأثیرگذار سیره آن حضرت می‌پردازیم. البته ممکن است که تاکنون نیز بدین ویژگی‌ها پرداخته شده باشد، اما تکرار ویژگی‌های شخصیتی بانوی شایسته و بزرگی که موجبات ریشه دواندن و پا گرفتن اسلام را فراهم کردند، از ضروریاتی است که همواره باید مدنظر کارشناسان و اهل معرفت باشد.
حضرت خدیجه(س) بانویی اسوه و الگویی تمام‌عیار برای مردان و زنانی هستند که در مسیر دستیابی به کمال معرفتی و رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی قرار دارند. اولین ویژگی شخصیتی و مؤلفه اسوه بودن حضرت خدیجه(س)، ایمان آن حضرت است. حضرت خدیجه(س) اولین فرد و بانویی هستند که به خدای متعال و پیامبر اکرم(ص) ایمان آوردند. در کتب مختلف تاریخی آمده است که در آن روزی که پیامبر(ص) به رسالت مبعوث شده و نماز به جای آوردند، حضرت خدیجه(س) نیز در آخرین ساعات آن روز به اقامه نماز ایستادند. این بدان معناست که ایشان رسالت پیامبر اکرم(ص) را به سرعت پذیرفته و مسلمان شدند.
بذل مال
مسئله همراهی حضرت خدیجه(س) با پیغمبر(ص) در مسیر رسالت نیز موضوع بسیار مهمی از زوایای زندگی آن حضرت است. حضرت خدیجه(س) تمام ثروت خود را در راه اسلام برای کمک به پیامبر اکرم(ص) و پا گرفتن دین اسلام هزینه کردند. اینکه بانویی تمام ثروت خود را برای یکی هدف معین و متعالی در اختیار همسر خود قرار دهد، از نکات قابل توجهی است که می‌تواند مدنظر جوانان جامعه باشد و از آن به عنوان الگویی برای دستیابی به کمال و معرفت در زندگی استفاده کنند. پیامبر(ص) از نظر مالی در جایگاه بالایی قرار نداشتند و حضرت خدیجه(س) تمامی اموال خود را در راه هدف متعالی ایشان یعنی اسلام هزینه کردند. لذا باید حضرت خدیجه(س) را در زندگی خود الگو قرار داده و به جای اینکه ثروت و درآمد خود را ذخیره کنیم، آن را در راه اسلام و برای آزاد کردن اسرای اسلام، حمایت از مستمندان مسلمان، تقویت دین و سپاه اسلام و شهدای راه اسلام، خانواده‌های شهدا و تمامی نیازمندان هزینه کنیم تا این اموال برای آخرت و زندگی ابدی ذخیره شود.
حضرت خدیجه(س) طی سه سال پایانی زندگی خود و پیش از آنکه از دنیا بروند، به همراه مسلمانان تحت فشار و آزار و اذیت مشرکین بوده و در منطقه‌ای به نام شعب ابی‌طالب محاصره شده بودند. کفار مکه مسلمانان را در این منطقه محدود و به عبارتی اسیر کرده بودند و مسلمانان حتی از نظر تغذیه و مایحتاج اولیه زندگی نیز در شرایط بسیار سختی بودند. حضرت خدیجه(س) در این هنگام به خاطر ایمانی که به پیامبر اکرم(ص) و اسلام داشتند، این دوران سخت را نیز تحمل کردند؛ در حالیکه ایشان پیش از این دوران، با ثروتی که داشتند، در ناز و نعمت زندگی کرده بودند، اما به خاطر اسلام و پیامبر اسلام(ص) این شرایط سخت را تحمل کرده و تا آخرین لحظات عمر مبارک خود نیز از پیامبر اکرم(ص) حمایت کردند. وجود ایشان در تمامی آن دوران سختی و رنج، موجب آرامش پیامبر(ص) بود.
مادری اسوه
حضرت خدیجه(س) به عنوان یک مادر نیز اسوه بانوان عالم هستند. ایشان شش فرزند برای پیامبر اکرم(ص) به دنیا آوردند. ایشان با اینکه از لحاظ سنی از پیامبر اکرم(ص) مسن‌تر و بزرگتر بودند، اما لطف الهی شامل حال آن حضرت شده بود و فرزندان پیامبر(ص) همگی از حضرت خدیجه(س) به دنیا آمدند. علیرغم اینکه پیامبر اکرم(ص) با ۱۵ بانو ازدواج کردند، اما فقط از حضرت خدیجه(س) دارای فرزند شدند. حضرت محمد(ص) از حضرت خدیجه(س) دو پسر و چهار دختر داشتند که پسران ایشان (قاسم و عبدالله) در خردسالی از دنیا رفتند، اما حضرت خدیجه(س) با اینکه مادر بودند و فرزند پسر نیز در جامعه آن روز عرب ارزش زیادی داشتند، برای جلوگیری از ناراحتی پیامبر(ص) به هیچ وجه غم و اندوه از دست دادن فرزندان را ابراز نمی‌کردند.
حضرت خدیجه(س) دختران خود را نیز طوری تربیت کردند که همواره مطیع پدر و فرمان الهی بودند و در مسیر اسلام حرکت می‌کردند. سه نفر از دختران پیامبر(س) پیش از بعثت به دنیا آمده بودند، اما حضرت فاطمه(س) بعد از بعثت پیامبر(ص) و در حدود سال پنجم بعثت به دنیا آمدند. این دختران در دامن مادری تربیت شده بودند که به سرعت و همراه با مادر خود به اسلام گرویدند و با اینکه همسرانشان مسلمان نشده و مشرک بودند، اما دختران پیامبر(ص) و حضرت خدیجه(س) که زینب، ام کلثوم و رقیه نام داشتند، از همسران خود جدا شده و به دنبال پیامبر اکرم(ص) به مدینه مهاجرت کردند. دختران پیامبر(ص) در آن دوران در شرایطی زندگی می‌کردند که همسران ایشان بسیار ثروتمند بوده و تمامی امکانات مادی و رفاهی برای ایشان در مکه فراهم بود، اما آن‌ها به خاطر اسلام و همراهی با پدر بزرگوارشان از همسران خود جدا شده و در راه اسلام گام برداشتند. ایمان قوی دختران پیامبر(ص) برگرفته از دامن پاک مادر بود و تا پایان عمر شریفشان نیز در این مسیر باقی ماندند.
بانوی کارآفرین
از دیگر مؤلفه‌های اسوه بودن حضرت خدیجه(س)، کارآفرینی بود. ایشان پیش از آنکه با پیامبر اکرم(ص) ازدواج کنند، با ثروت فراوانی که از راه تجارت کسب کرده بودند، مردان را به کار گرفته و سرمایه‌ای در اختیار ایشان قرار می‌دادند تا به تجارت بپردازند. این موضوع باعث می‌شد تا علاوه بر اینکه به ثروت ایشان افزوده شود، مردانی که از سرمایه ایشان استفاده می‌کردند نیز دارای ثروت و مکنت شده و بتوانند برای خود به تجارت بپردازند. به دلیل همین مدیریت و برنامه ویژه حضرت خدیجه(س) بود که عموهای پیامبر اکرم(ص) نزد ایشان آمده و درخواست می‌کنند تا حضرت خدیجه(س) سرمایه‌ای را برای تجارت در اختیار حضرت محمد(ص) قرار دهند تا آن حضرت بتوانند سرمایه‌ای کسب کرده و ازدواج کنند. پیامبر(ص) همان‌گونه که در تاریخ آمده است، یتیم بوده و در کودکی پدر و مادر خود را از دست داده بودند، لذا سرمایه‌ای برای کسب و کار نداشتند و نهایت کاری که ایشان انجام می‌دادند این بود که گوسفندان ابوطالب را به صحرا برده و چوپانی می‌کردند.
حضرت خدیجه(س) با ویژگی‌هایی که از پیامبر اکرم(ص) سراغ داشتند و نیز به دلیل شناخت خوبی که از خاندان ایشان داشتند، مقداری از ثروت و حتی شتر خود را در اختیار پیامبر(ص) قرار دادند تا ایشان به سفر تجارتی بروند. ایشان حتی لباس پیامبر اکرم(ص) را نیز تهیه کردند؛ چراکه البسه ایشان برای سفر تجاری مناسب نبود. در نهایت پیامبر(ص) با سرمایه حضرت خدیجه(س) به سفرهای تجاری زیادی رفته و با هوش و درایتی که داشتند، به سرمایه و ثروت حضرت خدیجه(س) افزودند.
انتخاب همسر
از مؤلفه‌های دیگر اسوه بودن حضرت خدیجه(س)، نحوه انتخاب همسر و ازدواج ایشان بود که الگوی بسیار مناسبی برای جوانان امروزی است. وقتی پیامبر اکرم(ص) از آخرین سفر تجاری خود بازگشتند، حضرت خدیجه(س) پیش‌قدم شده و به نوعی زمینه را برای خواستگاری از ایشان فراهم کردند. ایشان معمولا وقتی کسی را به سفر تجاری می‌فرستادند، یکی از خدمتکاران خود را نیز همراه او می‌کردند تا گزارش فعالیت‌ها را به حضرت خدیجه(س) ارائه کرده و بتوانند برای سفرهای بعدی نیز بدان شخص اعتماد کنند. ایشان در این سفر نیز خدمتکار خود را همراه پیامبر(ص) به سفر فرستادند. وقتی ایشان از سفر بازگشتند، خدمتکار حضرت خدیجه(س) ضمن ارائه گزارش عملکرد پیامبر(ص) به ایشان، تمامی معجزاتی که در راه از پیامبر(ص) دیده بود و نیز پیش‌بینی یک راهب مسیحی درباره رسالت پیامبر(ص) را برای حضرت خدیجه(س) گزارش کرد و همین موضوع باعث شد تا حضرت خدیجه(س) به پیامبر اکرم(ص) علاقه‌مند شده و قضیه را ابتدا با خود پیامبر(ص) مطرح کنند.
حضرت خدیجه(س) با اینکه اختلاف سنی زیادی با پیامبر(ص) داشته و خواستگاران ثروتمند زیادی نیز از سرزمین‌های مختلف مانند یمن و ... داشتند، علیرغم اینکه پیامبر(ص) از لحاظ مالی نیز در شرایط مناسبی قرار نداشتند، پیش‌قدم شده و از رسول‌الله(ص) خواستگاری کردند. پیامبر(ص) زمانی که حضرت خدیجه(س) از ایشان خواستگاری کردند، به آن بانوی بزرگ اسلام فرمودند که من از لحاظ مالی در شرایط مناسبی نیستم و شما یک بانوی ثروتمند هستید و موقعیت و جایگاه بسیار بالایی دارد، اما حضرت خدیجه(س) به ایشان فرمودند که من خواستگار ایمان، صداقت، درستی، راستی و صفات پاک اخلاقی شما هستم. لذا پیامبر(ص) نیز این موضوع را پذیرفته و با ایشان ازدواج کردند. پس از پذیرش پیامبر(ص)، حضرت خدیجه(س) از ورقة بن‌نوفل، پسرعموی خود درخواست می‌کنند تا ایشان را از پدرشان برای حضرت محمد(ص) خواستگاری کند. حضرت خدیجه(س) حتی مهریه این ازدواج را نیز خود تعیین کردند و با اینکه بانویی ثروتمند بودند، اما مهریه را برابر عرف آن روزگار و مهریه بانوان قریشی یعنی چیزی در حدود ۱۲ تا ۱۳ اوقیه تعیین کرده و حتی خود ایشان پرداخت آن را بر عهده گرفتند. این حرکت حضرت خدیجه(س) نیز الگویی برای جوانان است که لزومی ندارد مهریه دختران خیلی بالا بوده و سکه‌ها و طلاهای زیادی را شامل شود. جوانان باید بدانند مهریه امری الهی است که دینی بر گردن مردان بوده و باید پرداخت کنند نه اینکه مهریه را پرداخت نکرده و زمانی که قصد جدای از همسران خود داشتند، مجبور به پرداخت آن شوند.
ایستادگی در راه حق
نمونه دیگری از مؤلفه‌های اسوه بودن حضرت خدیجه(س)، مقاومت برای حق است. ایشان با تمام ناملایمات و سختی‌ها و آزار دشمنان و مشرکان، در راه حق ایستادند و از پیامبر(ص) دفاع کردند. وقتی حضرت خدیجه(س) با پیامبر(ص) ازدواج کردند، تمامی زنان مکه با ایشان قهر کردند که چرا با اینکه خواستگاران ثروتمندی برای ایشان وجود داشت، با فرد بی‌بضاعتی مانند پیامبر(ص) ازدواج کرده است. زنان مکه حتی در زمان تولد فرزندان حضرت خدیجه(س) نیز چندان به کمک ایشان نمی‌آمدند. اما با تمامی این مشکلات حضرت خدیجه(س) صبوری به خرج داده و ضمن تحمل این شرایط دشوار، هیچ‌گونه ابراز نارضایتی در برابر پیامبر اکرم(ص) نداشتند. تمامی فکر و ذکر حضرت خدیجه(س) این بود که ایشان با فردی بسیار محترم و مورد رضایت خداوند متعال ازدواج کرده‌اند و همین موضوع بود که برای ایشان اهمیت داشت. لذا جوانان امروز جامعه نیز باید به این نکته توجه کنند که در امر ازدواج به دنبال همسری باشند که مورد رضایت خداوند متعال باشد.
لذا حضرت خدیجه(س) در برابر تمامی این آزارها و مشکلات موجود به ویژه در دوران محاصره شعب ابی‌طالب، استقامت به خرج داده و مقاومت کردند و مقاومت ایشان نیز اسوه و نمونه بسیار مهمی برای جامعه اسلامی بود. حتی روزی مشرکان به دنبال پیامبر اکرم(ص) افتاده و ایشان را تا درب خانه سنگ‌باران کردند. در این هنگام حضرت خدیجه(س) از خانه بیرون آمده و خطاب به قریشیان فرمودند که ای مردم قریش! شرمنده نمی‌شوید که خانه زنی را سنگ‌باران می‌کنید که نجیب‌ترین زن قوم شماست. همین مسئله باعث شد تا مشرکان مکه شرمسار شده و دست از سنگ‌باران خود بردارند.
ایمان قوی و استوار حضرت خدیجه(س) در جای جای زندگی ایشان مشهود است. ایشان کسی بودند که خدا توسط پيامبر(ص) و جبرئيل(ع) برای ايشان سلام فرستاده است. پيامبر مکرم اسلام(ص) فرمودند: «شبی كه در معراج بودم، به هنگام بازگشت، جبرئيل نزد من آمد؛ به او گفتم که ای جبرئيل! آيا حاجتی داری؟ پاسخ داد که حاجت من اين است كه از طرف خدا و من به خديجه(س) سلام برسانی؛ وقتی رسول خدا(ص) پيغام جبرئيل را به خديجه(س) رساند، ایشان پاسخ داد که إن الله هو السلام و منه السلام و إليه السلام و علی جبرائيل السلام؛ بدرستی كه خدا سلام است و سلام از او است و سلام به سوي او است و بر جبرئيل سلام باد». این قضیه نشان دهنده معرفت حضرت خدیجه(س) است. این بانوی بزرگوار از نظر شناخت الهی و جایگاه پیغمبر اکرم(ص) و جایگاه فرستاده خداوند یعنی فرشته الهی حضرت جبرئیل(ع) نیز شناخت معرفتی داشتند که سلام و تحیت را به ایشان بازمی‌گرداند.
همسرداری
از دیگر مؤلفه‌های اسوه بودن حضرت خدیجه(س)، همسری ایشان است. آن حضرت حدود ۲۴ سال در خدمت پیامبر اکرم(ص) با ایشان زندگی کردند و با اینکه حضرت خدیجه(س) تعداد زیادی غلام و کنیز و خدمتکار داشتند، اما خود ایشان به شخصه امکانات و وسایل زندگی را برای پیامبر(ص) آماده می‌کردند. ایشان به ویژه در مدتی که پیامبر اکرم(ص) به امر الهی 40 روز از خانه فاصله گرفته و در خلوت به سر بردند، به شخصه از کوه بالا می‌رفتند و برای پیامبر(ص) غذا می‌بردند تا ضمن زیارت ایشان، به پیامبر(ص) خدمت کنند. لذا خدمت به همسر برای رضای خدا از دیگر نکاتی است که جوانان امروزی باید از شخصیت‌های بزرگی مانند حضرت خدیجه(س) بیاموزند. ابن‌اسحاق، از سیره‌نگاران تاریخ اسلام این‌گونه بیان می‌کند که حضرت خدیجه(س) وزیری درستکار برای اسلام بود و رسول خدا در کنار ایشان آرامش می‌گرفت».
گفت‌گو از مجتبی افشار
انتهای پیام