امروز، دهمین روز از ماه مبارک رمضان، یادآور رحلت بانویی است که ثروتش به سلاحی استوار در راه اسلام بدل شد و اشک‌هایش چون سیلابی از مهر، کویر خشک جاهلیت را سیراب کرد و زیارت‌نامه‌اش گنجینه‌ای ناشناخته از عمق شخصیت بی‌همتایش را روایت می‌کند. در گفت‌وگویی مفصل با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی‌اکبر عالمیان، پژوهشگر برجسته تاریخ اسلام و استاد دانشگاه بین‌المللی المصطفی(ص)، فرازهای نورانی زیارت‌نامه حضرت خدیجه کبری(س) را بررسی و تحلیل می‌کنیم؛ از راز لقب ام‌المؤمنین گرفته تا سلام آسمانی جبرئیل و پیوند ناگسستنی این بانوی قهرمان با خاندان وحی و ولایت.
خدیجه(س)؛ از نخستین بانوی مؤمن تا مادر کوثر ولایت
حجت‌الاسلام عالمیان در ابتدا با تسلیت سالروز رحلت بانوی بزرگ اسلام، حضرت خدیجه کبری(س)، می‌گوید: حضرت خدیجه(س) که در دهم ماه مبارک رمضان سال10 بعثت در ۶۵سالگی در مکه معظمه دار فانی را وداع گفت، از خاندان اصیل قریش و دختر خویلد بن اسد بود. مادر ایشان، فاطمه بنت زایده نیز از خاندانی سرشناس و محترم در جزیره‌العرب بود. اگرچه اطلاعات دقیقی از دوران پیش از اسلام ایشان در دست نیست اما منابع تاریخی بر جایگاه اجتماعی والا، نجابت، ثروت زیاد و مهارت بی‌نظیر ایشان در تجارت تأکید دارند. ایشان پیش از ازدواج با پیامبر(ص)، به دلیل خِرَد، شرافت و درایت مثال‌زدنی به «طاهره» و «سیده زنان قریش» ملقب بود. پس از ازدواج با رسول‌الله(ص)، حضرت خدیجه(س) تمامی دارایی خود را در راه نشر اسلام نثار کرد و در سخت‌ترین سال‌های دعوت پیامبر(ص)، حامی و پناهگاه بی‌بدیل ایشان بود.
ام‌المؤمنین(س)؛ پیشتاز در میدان ایمان
وی با اشاره به جایگاه بی‌بدیل حضرت خدیجه کبری(س) و زیارت‌نامه نورانی این بانوی بزرگ اسلام، عنوان می‌کند: شخصیت والای حضرت خدیجه(س) را می‌توان از طریق مضامین بلند زیارت‌نامه ایشان به‌خوبی شناخت؛ زیارتی که متأسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در فراز ابتدایی این زیارت‌نامه آمده است: «السَّلامُ عَلَیْک یا اُمَّ الْمُؤْمِنِین» اما پرسش اینجاست چرا حضرت خدیجه(س) با عنوان «ام‌المؤمنین» خطاب شده‌است؟ همان‌گونه که می‌دانید، عنوان امهات المؤمنین یعنی مادران مؤمنان در آیه 6 سوره احزاب، به همسران پیامبر اکرم(ص) اطلاق شده است. با این حال، حضرت خدیجه(س) در میان تمام همسران رسول خدا(ص)، جایگاهی بی‌همتا و ممتاز دارد. او نه تنها نخستین همسر پیامبر(ص)، بلکه نخستین زنی بود که به رسالت ایشان ایمان آورد و تمامی ثروت و جان خویش را فدای اسلام کرد. رسول خدا(ص) همواره با احترام و نیکی ویژه‌ای از حضرت(س) یاد می‌کرد تا جایی که حتی برخی از همسران پیامبر(ص) نیز با وجود احساس حسادت، ناگزیر به اعتراف به این جایگاه منحصربه فرد بودند. نکته قابل تأمل اینجاست حضرت خدیجه(س) در زمانی با پیامبر(ص) ازدواج کرد که ایشان از نظر مالی در وضعیت متوسطی به سر می‌برد. اما ثروت خدیجه(س) که حاصل سال‌ها تجارت و مدیریت هوشمندانه بود، یکپارچه در راه نشر اسلام هزینه شد. این ایثارگری بی‌بدیل، به تنهایی گواهی است بر اینکه لقب «ام‌المؤمنین» بیش از هرکس دیگر، بر این بانوی قهرمان صدق می‌کند.
به راستی تو بهترین همسر بودی
این کارشناس تاریخ اسلام با اشاره به فرازهای دیگری از زیارت‌نامه حضرت خدیجه کبری(س) به تبیین جایگاه بی‌نظیر این بانوی بزرگوار می‌پردازد: در بخشی از این زیارت‌نامه نورانی آمده است «اَلسَّلامُ عَلَیْک یا زَوْجَةَ سَیّدِ الْمُرْسَلِین». این فراز، گواهی است بر شرافت بی‌همتای خدیجه(س) به عنوان همسر سید المرسلین، پیامبری که برترین فرستاده الهی و اشرف مخلوقات است. جایگاه رفیع ایشان به‌گونه‌ای است که رسول خدا(ص) در طول حیات پربرکت خدیجه(س)، همسر دیگری اختیار نکرد و این وفاداری، نشانگر عمق ارتباط عاطفی و معنوی این دو بزرگوار است.
مادر کوثر؛ افتخاری بی‌بدیل
دکتر عالمیان ادامه می‌دهد: در فراز دیگری از زیارت‌نامه می‌خوانیم: «اَلسَّلامُ عَلَیْک یا اُمَّ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ سَیّدَةِ نِساءِ الْعالَمینَ». حضرت خدیجه(س) افتخار مادری بانوی دو عالم، فاطمه زهرا(س) را دارد؛ کوثری که نسل پیامبر(ص) تنها از طریق ایشان تداوم یافت. این موهبت الهی، پاسخی به ایثارگری‌های خدیجه(س) بود؛ خداوند در برابر «مال کثیر» و ثروت فراوانی که او در راه اسلام بخشید، «خیر کثیر» فاطمه زهرا(س) را به او عطا کرد. در ادامه عنوان «یا اُولَ الْمُؤْمِنات» در زیارت‌نامه، اشاره به جایگاه حضرت خدیجه(س) به عنوان نخستین زن ایمان‌آورنده به رسالت پیامبر(ص) دارد. او نه تنها پیش از همه زنان، بلکه به روایتی، نخستین فرد در کل امت بود که ندای «اشهد ان لا اله الا الله» را لبیک گفت. این ایمان زودهنگام، در شرایطی شکل گرفت که اکثریت قریش، پیامبر(ص) را تکذیب میکردند و خدیجه(س) با حمایت‌های مالی و روحی خود، سنگ بنای جامعه نوپای اسلامی را استوار کرد.
نقش بی‌بدیل خدیجه(س) در شکستن محاصره شعب ابی‌طالب
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه با اشاره به فراز دیگری از زیارت‌نامه حضرت خدیجه کبری(س)، جایگاه بی‌نظیر این بانوی بزرگ اسلام را این‌گونه تبیین می‌کند: در بخشی از این زیارت‌نامه نورانی می‌خوانیم «اَلسَّلامُ عَلَیْک یا مَنْ أَنْفَقَتْ مالَها فِی نُصْرَةِ سَیِّدِ الاْنْبِیاءِ». این فراز، گواهی است بر ایثارگری بی‌همتای خدیجه(س) که تمامی ثروت کثیر خود را که از طریق تجارت و مدیریت خردمندانه بدست آورده بود در راه حمایت از پیامبر اعظم(ص) و گسترش اسلام هدیه کرد. بی‌گمان، اگر این ثروت عظیم نبود، اسلام در نخستین سال‌های دعوت، به‌ویژه در دوران محاصره سخت و طاقت‌سوز شعب ابی‌طالب، با چالش‌های جبران‌ناپذیری روبه‌رو می‌شد. در طول سه سال محاصره اقتصادی بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب، حضرت خدیجه(س) با وجود از دست دادن تمامی دارایی‌های خود، از طریق برادرزاده‌اش حکیم بن حزام، شترهایی بار شده از گندم، خرما و دیگر نیازهای ضروری را با خطرات بسیار به محاصره‌شدگان می‌رساند تا جان مسلمانان و خاندان پیامبر(ص) حفظ شود. افزون بر این، رسول خدا(ص) از اموال خدیجه(س) برای آزادی بدهکاران، کمک به تهیدستان، حمایت از یتیمان و حتی تأمین هزینه‌های هجرت مسلمانان به مدینه استفاده می‌کرد. مشرکان قریش اموال مهاجران را مصادره میکردند اما پیامبر(ص) با تکیه بر ثروت خدیجه(س)، زمینه رسیدن آنان به مدینه را فراهم می‌کرد.
انفاق در راه خدا نیازمند لیاقتی الهی است
وی در پاسخ به برخی که ایثار مالی خدیجه(س) را امری ساده می‌پندارند، تأکید می‌کند: انفاق در راه خدا، پیش از آنکه مرتبط با مقدار مال باشد، نیازمند لیاقتی الهی است. بسیاری ثروتمند هستند اما دلبستگی به دنیا، مانع از بخشش حتی دیناری می‌شود. حضرت خدیجه(س) اما با بینشی آسمانی، همه دارایی خود را براساس دستور پیامبر(ص) و بدون هیچ چشمداشتی، در بق اخلاص گذاشت. فراز دیگری از زیارت‌نامه می‌گوید: «وَ نَصَرَتْهُ مَااسْتَطاعَتْ وَدافَعَتْ عَنْهُ الاْعْداءَ». خدیجه(س) نه تنها با مال که با جان از رسول خدا(ص) دفاع می‌کرد. نمونه اوج این دفاع را می‌توان در ماجرای هتک حرمت پیامبر(ص) توسط ابوجهل مشاهده کرد؛ هنگامی که ابوجهل با پرتاب سنگ به پیشانی پیامبر(ص)، ایشان را مجروح کرد، حضرت خدیجه(س) به همراه حضرت علی(ع) با تمام توان به حمایت از ایشان برخاست و مانع تکرار این جسارت شد. این تنها یکی از ده‌ها مورد ثبت‌شده در منابع تاریخی است که نشان می‌دهد خدیجه(س) چگونه در سخت‌ترین لحظات، چون سایه‌ای استوار در کنار پیامبر(ص) ایستاد.
سلام جبرئیل امین بر خدیجه کبری(س)
مدیر گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت با اشاره به فرازی دیگر از زیارت‌نامه حضرت خدیجه کبری(س)، جایگاه بی‌نظیر این بانوی بزرگ را ترسیم می‌کند: در بخشی از این زیارت‌نامه نورانی می‌خوانیم «اَلسَّلامُ عَلَیْک یا مَنْ سَلَّمَ عَلَیْها جَبْرَئِیل»؛ سلام بر تو ای بانویی که جبرئیل امین، فرشته وحی بر تو سلام فرستاد. این فراز، گواهی است بر شرافتی بی‌همتا که تنها به خدیجه(س) اختصاص یافت؛ چراکه در میان زنان جهان، تنها او بود که جبرئیل به دستور الهی، پیام سلام پروردگار را به او ابلاغ کرد. روایات تاریخی نقل می‌کنند هنگامی که پیامبر(ص) این پیام آسمانی را به خدیجه(س) رساند، او با فروتنی پاسخ داد: «اَلسَّلامُ عَلَیْک یا مَنْ سَلَّمَ عَلَیْها جَبْرَئِیل». پیش از اسلام، مراودات در جامعه جاهلی عرب، محدود به عباراتی چون «صباح الخیر» یا «مساء الخیر» بود. پیامبر(ص) با نهادینه کردن «سلام» به عنوان شیوه تحیت مؤمنان، تحولی فرهنگی ایجاد کرد. خداوند در آیه ۵۴ سوره انعام می‌فرماید: «وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ». این تحول، تنها یک تغییر زبانی نبود، بلکه نمادِ گذار از فرهنگ جاهلی به جامعه توحیدی بود.
خدیجه(س)؛ مادر امت و پیونددهنده به خاندان وحی
دکتر عالمیان در پایان با اشاره به موهبت الهی پیوند خدیجه(س) با خاندان عصمت(ع) خاطرنشان کرد: حضرت خدیجه(س) نه تنها مادر فاطمه زهرا(س) که به عنوان «ام‌الائمه» مادر امامان و نیای همه ائمه معصومین(ع) است. روایات متعدد تأکید می‌کنند حضرت خدیجه(س)، امیرالمؤمنین علی(ع) را از کودکی تحت سرپرستی خود پرورش داد و محبتی مادرانه به ایشان ارزانی کرد. حتی در واقعه عاشورا، امام حسین(ع) در خطبه‌های خود با افتخار از جده گرانقدرش خدیجه(س) یاد می‌کند. در زیارت‌نامه تمام ائمه معصومین(ع) جمله «اَلسَّلامُ عَلَیْک یابن خَدِیجَةَ الْکُبْرَی» به چشم می‌خورد. این عبارت، نشانگر پیوند ناگسستنی خدیجه(س) با سلسله ولایت است. ایشان حلقه اتصال نبوت و امامت و نماد زنی است که هم در جایگاه همسری پیامبر(ص)، هم مادری فاطمه(س) و هم پرورش‌دهنده علی(ع)، تاریخ اسلام را شکل داد.
خبرنگار: مریم احمدی شیروان