سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: کتاب «ایستا و پویا» نوشته علی احمد سعید (ادونیس) و ترجمه احسان موسوی‌خلخالی، یکی از مهم‌ترین آثار ادبی و فکری جهان عرب است که به بررسی عمیق تقابل سنت و نوآوری در فرهنگ عربی-اسلامی می‌پردازد. این کتاب که در سال ۱۴۰۲ توسط نشر برج منتشر شده، نه‌تنها یک پژوهش آکادمیک بلکه اثری فلسفی و انتقادی است که ریشه‌های ایستایی و پویایی را در تمدن و اندیشه اسلامی واکاوی می‌کند.
ادونیس، که یکی از بزرگ‌ترین شاعران و متفکران معاصر جهان عرب است، در این کتاب پایان‌نامه دکترای خود را به رشته تحریر درآورده است. او در «ایستا و پویا» تلاش می‌کند نشان دهد چگونه فرهنگ عربی-اسلامی در طول تاریخ میان دو گرایش متضاد در نوسان بوده است: گرایش ایستا که به حفظ سنت‌ها، قالب‌های تثبیت‌شده و ارزش‌های تغییرناپذیر معتقد است، و گرایش پویا که به دنبال نوآوری، تحول و عبور از محدودیت‌های گذشته است. این تقابل، از نظر ادونیس، نه‌تنها در ساختارهای سیاسی و اجتماعی بلکه در ادبیات، فلسفه و تفکر دینی نیز نمود پیدا کرده است.
یکی از مهم‌ترین نکات این کتاب، تحلیل ادونیس از نقش میراث اسلامی در شکل‌گیری این دوگانگی است. او استدلال می‌کند که چگونه سلطه سنت و برداشت‌های رسمی و جزم‌گرایانه از دین، مانع از رشد خلاقیت و نوآوری در جوامع عربی شده است. ادونیس معتقد است که تمدن عربی-اسلامی در برهه‌هایی خاص به جای تعامل سازنده با تغییرات زمانه، به سمت حفظ قالب‌های کهن و ایستایی پیش رفته است. این ایستایی، به باور او، باعث شده است که فرهنگ عربی از پویایی و نوزایی بازبماند و نوآوری‌های فکری و ادبی به حاشیه رانده شوند.
تقابل سنت و تجدد در اندیشه ادونیس
ادونیس در این کتاب، مفهوم «شوک تجدد» را نیز مطرح می‌کند؛ شوکی که ناشی از برخورد جهان عرب با مدرنیته و دستاوردهای فکری و علمی غرب بود. او این مواجهه را به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ فرهنگی عربی معرفی می‌کند که باعث ایجاد بحران هویت و واکنش‌های مختلفی شد. از نظر ادونیس، این شوک فرصتی برای پویایی و بازاندیشی بود، اما سلطه میراث ایستا مانع از آن شد که این فرصت به تحول اساسی بینجامد.
یکی دیگر از جنبه‌های برجسته این اثر، بررسی تاثیر این تقابل بر ادبیات و شعر عربی است. ادونیس که خود یکی از نوآوران بزرگ شعر معاصر عرب است، با تحلیل شعر و نقد ادبی نشان می‌دهد که چگونه این دوگانگی در فرم و محتوای آثار ادبی نیز منعکس شده است. او شاعران و نویسندگانی را معرفی می‌کند که با عبور از مرزهای سنت، تلاش کرده‌اند صدای پویایی و نوآوری را به گوش برسانند.
مروری بر آرای مختلف داخلی و خارجی درباره این کتاب
کتاب «ایستا و پویا» واکنش‌های متفاوتی از سوی منتقدان و اندیشمندان برانگیخته است. در ایران، برخی از منتقدان مانند احسان موسوی‌خلخالی، مترجم این اثر، بر اهمیت پژوهش ادونیس در بازشناسی و نقد سنت‌های فکری و فرهنگی جهان عرب تأکید کرده‌اند. او معتقد است که این کتاب، تصویری دقیق و جسورانه از چالش‌های نوگرایی در جوامع اسلامی ارائه می‌دهد و خواننده فارسی‌زبان را به تأمل درباره موقعیت فرهنگی خود فرا می‌خواند.
از سوی دیگر، برخی دیگر از منتقدان ایرانی به دیدگاه‌های رادیکال ادونیس نسبت به سنت اسلامی انتقاد کرده‌اند. آن‌ها بر این باورند که ادونیس گاهی از نقش مثبت سنت در حفظ هویت فرهنگی غافل شده و پویایی را به عنوان تنها راه پیشرفت مطرح می‌کند. این نگاه، به زعم منتقدان، می‌تواند به نوعی تقابل افراطی میان گذشته و آینده منجر شود.
در عرصه بین‌المللی نیز کتاب «ایستا و پویا» تحسین شده است. منتقدانی مانند کامیل ابو سلیمان، پژوهشگر لبنانی، این اثر را یکی از مهم‌ترین مطالعات درباره رابطه سنت و مدرنیته در جهان عرب دانسته‌اند. به گفته او، ادونیس با نگاهی فلسفی و تاریخی، زمینه‌های ایستایی و پویایی را به دقت بررسی کرده و تصویری جامع از چالش‌های فرهنگی معاصر ارائه داده است.
ترجمه احسان موسوی‌خلخالی از این اثر، به دلیل وفاداری به متن اصلی و در عین حال روانی و دقت در انتقال مفاهیم، تحسین‌برانگیز است. موسوی‌خلخالی با شناخت عمیق از زبان و فرهنگ عربی و تسلط بر مفاهیم فلسفی و ادبی، توانسته است اثری پیچیده و چندلایه را به فارسی برگرداند و مخاطب فارسی‌زبان را به دنیای فکری ادونیس نزدیک‌تر کند.
«ایستا و پویا» کتابی است که فراتر از یک پژوهش تاریخی یا ادبی، پرسش‌های بنیادینی درباره ماهیت سنت، ضرورت نوآوری و چگونگی تعامل این دو مطرح می‌کند. این اثر، نه‌تنها برای علاقه‌مندان به ادبیات و فلسفه، بلکه برای همه کسانی که دغدغه تحول و پیشرفت فرهنگی دارند، خواندنی و الهام‌بخش است. مطالعه این کتاب فرصتی است برای بازاندیشی در موقعیت خودمان میان سنت و تجدد و تلاشی برای یافتن راهی به سوی پویایی و خلاقیت. در نهایت، «ایستا و پویا» اثری است که بی‌شک به یکی از مهم‌ترین منابع شناخت فرهنگ و اندیشه عربی-اسلامی تبدیل شده و ارزش آن فراتر از مرزهای زبان و جغرافیاست.
∎