بسم الله الرحمن الرحیم
اکنون یکصد و سه سال از بازتأسیس حوزه علمیه قم توسط عالِم عامل با ورع می‌گذرد. تشکیل حوزه علمیه به آغازین روزهای بعثت رسول اکرم صلوات‌الله‌علیه بازمی‌گردد. از همان هنگام که پیامبر به رسالت برگزیده شد، آموزش و تعلیم معارف اسلام نیز آغاز شد. تبلیغ دین وظیفه‌ای بود که پیامبر اسلام صلوات‌الله‌علیه از همان ابتدای بعثت، به آن توجه ویژه‌ای داشت.
مجموعه‌ای که پس از هجرت پیامبر صلی‌الله علیه وآله به مدینه، بارور گردید و همزمان با گسترش دامنه دعوت اسلام، به خاطر تلاش پیامبر صلی‌الله علیه وآله برای تربیت مبلّغان دین و نیز مجاهدت‌های یاران آن بزرگوار برای تبیین و ترویج اسلام، رشد یافت.
پس از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله حوزه‌های علمیه با سرپرستی ائمه معصومین علیهم‌السلام و به‌خصوص با تشکیل حوزه‌های درسی وسیع و عریق در دوره صادقِین علیهماالسلام به شکوفایی رسیده و بالندگی یافت. آثار اصحاب و شاگردان معصومین علیهم‌السلام در تصنیف و تدوین احادیث ایشان و نیز حلّ برخی مباحث فکری و فقهی زمانه خود با استفاده از بیانات و درس‌های معصومین، شاهدی بر حیات بانشاط و پرشور حوزه‌های علمی شیعی درعصر حضور نبی مکرّم اسلام و ائمه اطهار علیهم‌السلام است.
بررسی تاریخ امت اسلامی نشان می‌دهد که علمای شیعه در پرتو انوار معصومین به راستی بنیان‌گذاران اکثر علوم اسلامی بوده‌اند. پس از دوران غیبت به‌خصوص با آغاز غیبت کبری با تفویض رهبری امت اسلامی به فقهاء از سوی ائمه اطهار علیهم‌السلام و ارجاع مردم به ایشان، نقش علماء و حوزه‌های علمیه در هدایت امت اسلامی نمایان‌تر و برجسته‌تر شد.
از آن هنگام تاکنون، حوزه‌های علمیه شیعی باگذشت ۱۴۰۰ سال، با تلاش و مجاهدت و تحمل سختی‌ها و تبعیدها و اتهام‌ها و..... در مسیر ترویج، تبیین و اجرای معارف ناب شیعی، گام برداشته و به شهادت تاریخ، کارنامه زرینی از خود به یادگار گذاشته‌اند.
ظهور حوزه‌های علمیه قم به پیشگامی شیخ صدوق (پدر و پسر)، پس از آن در سمرقند و ماوراءالنهر باهمت کشّی و عیّاشی و بعدازآن حوزه بغداد با حضور شیخ مفید (ره) و سپس حوزه نجف اشرف به پیشگامی شیخ طوسی (ره) و حوزه‌های حلّه به رهبری علّامه حلّی (ره) و سر برآوردن حوزه شامات، تا بالندگی حوزه اصفهان، قزوین و شیراز در دوره صفویه به همّت و هدایت محقق کرکی وعده‌ای از علمای جبل عامل به‌صورت رسمی، و تشکیل حوزه‌های کربلا و سامرا و نجف و درنهایت بالندگی مجدد حوزه علمیه قم با حضور آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آیت‌الله‌العظمی بروجردی رحمت‌الله علیهما نشان از تلاش علمای شیعه برای بسط معارف شیعی در تاریخ پرفرازونشیب این حوزه‌ها دارد. تاریخی که بخش عمده‌ای از آن در دوران عُسرت، تقیه و تحت حکومت حاکمان ظالم گذشته است.
شهدای بزرگ و بسیارِحوزه‌های علمیه شیعه که برخی چون شهید اول و شهید ثانی رضوان‌الله علیهما از علمای تراز اول حوزه‌ها به شمار می‌روند که شاهد بزرگی بر مجاهدت روحانیت در دوران تقیّه و عُسرت است که رساله علمیه و عملیه خود را به دم شهادت و مرکب خون نوشته‌اند. از مهم‌ترین ابعاد فعالیت حوزه‌های شیعی در دوران غیبت کبری، تربیت میلیون‌ها مسلمان معتقد به اهل‌بیت و مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام است که در طول این سنین متمادیه، عبادت خدا کرده‌اند [امام خامنه‌ای؛ ۱۵ مهر ۷۱]
دوره صدساله گذشته را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد؛ دوره اول, دوره مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی؛ دوره دوم, دوره مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی؛ دوره سوم, دوره امام خمینی و دوره چهارم, دوره آیت‌الله خامنه‌ای می‌باشد. در زمانی که ظلم رضاخانی می‌رفت تا نفَس از روحانیت بگیرد و این صنف احیاگر دینی را منقضی نماید، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی پس از سفری به مشهد و توقف چندروزه در قم از غربت حوزه علمیه قم آگاه شد و با دعوت عالمان، در این شهر ماند و باتدبیر و کیاست در شهر کریمه اهل‌بیت عصمت و طهارت و در کنار مسجد شریف آن حضرت مدیریت و هدایت حوزه علمیه را به مدت پانزده سال به عهده گرفت و حوزه را چنان متحول کرد که به "مؤسس حوزه" شهرت یافت. با حضور این مرد الهی در قم شخصیت‌های بسیاری به‌سوی این حوزه سرازیر شدند تا از محضر او بهره‌مند گردند. تمام همّت و تلاش شیخ عبدالکریم در دوران سیاه رضاخانی حفظ اقتدار حوزه و تربیت طلاب بود.
پایان قسمت اول/