در این دوره، جشنواره به چهار بخش اصلی تقسیم شد: شعر کلاسیک، شعر نو، شعر محاوره و درباره شعر. اختتامیه نوزدهمین دوره جشنواره شعر فجر امروز، پنجشنبه در شیراز به دبیری فریبا یوسفی و با حضور سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار میشود.
جشنواره شعر فجر فرصتی را برای تبادل نظر و ارتقای سطح کیفی شعر معاصر فارسی فراهم میکند. در ادامه به گفتوگو با سه داور بخش کلاسیک، نو و محاوره پرداختیم تا درباره فرصتهایی که این جشنواره برای شاعر و شعر امروز فراهم میکند، صحبت کنیم.
فرصتی مناسب برای حضور 80 شاعر برجسته زن
افسانه غیاثوند، داور بخش شعر نو نوزدهمین جشنواره شعر فجر، شعر نو را یکی از شاخههای برجسته و پرطرفدار شعر امروز دانست و گفت: این بخش در جشنوارههای مختلف سالهای اخیر همواره بهعنوان یک بخش معتبر و مهم مورد توجه قرار گرفته است. آثار زیادی در این شاخه داوری شدهاند و امسال نیز شاهد آثار بسیار قابل توجهی بودیم که به لحاظ کمیت و کیفیت از دیگر دورهها متمایز بودند. بهطور خاص، در این دوره، توجه ویژهای در انتخاب آثار اولیه برای داوری انجام شد که این انتخابهای دقیق و حسابشده، قابل توجه و حائز اهمیت بود.او با اشاره به اینکه شعر نو یک شاخه نسبتاً جدید در دنیای ادبیات فارسی بوده و هنوز نیازمند آگاهی، تخصص و مهارتهای حرفهای است، بیان کرد: بسیاری از هنرمندان و شاعران وارد این حوزه شدهاند، اما بهدلیل کمبود مهارتهای لازم، برخی از آثار به اشتباه با نثر یا دلنوشتهها اشتباه گرفته میشوند. چنین تصوری سبب میشود برخی آثار فاقد جنبههای هنری لازم برای یک شعر باشند.
غیاثوند درباره راهکارهای برونرفت از این موضوع گفت: در این راستا، آموزشهای تخصصی درخصوص شعر نو و بیان کردن تفاوتهای آن با دیگر شاخههای شعر، ازجمله شعر نیمایی، کاملاً ضروری بهنظر میرسد. مهم است که شاعران این حوزه بهویژه در حفظ و تقویت مهارتهای خود تمرکز کنند، زیرا شناخت دقیقتر اصول شعر نو میتواند کمک شایانی به ارتقای آثارشان کند.
داور بخش شعر نو جشنواره شعر فجر یکی از مهمترین ویژگیهای جشنواره امسال در مقایسه با دورههای گذشته را برگزاری جشنواره در چندین شهر مختلف بهصورت همزمان عنوان کرد و گفت: این امر، به توزیع عادلانه فرصتها و گسترش دسترسی به این رویداد در سطح کشور کمک کرد. پیش از این، تمرکز جشنوارهها بیشتر در پایتخت یا برخی از شهرهای خاص بود، اما در این دوره، شاهد برگزاری جشنواره در استانهایی چون یزد، خراسان و دیگر نقاط کشور بودیم. این تغییر سبب شد امکان ارائه و بررسی آثار در سطح وسیعتری از کشور فراهم و عدالت بیشتری در این زمینه رعایت شود. برگزاری جشنواره در شهرهای مختلف نهتنها به توزیع عادلانه فرصتها کمک کرد، بلکه به معرفی استعدادهای جدید از مناطق مختلف کشور انجامید.
این فعال فرهنگی با اشاره به فعالیت جدید جشنواره اظهار کرد: بخش دیگری که در این دوره اهمیت زیادی داشت، برگزاری محافل شعرخوانی ویژه بانوان بود. این بخش از جشنواره با ابتکار خانم فریبا یوسفی در خانه پروین اعتصامی برگزار شد و فرصتی مناسب برای حضور 80شاعر زن برجسته و نامآور فراهم کرد. این محافل بهویژه بهصورت نقد کارگاهی و شعرخوانی برگزار و موجب شد آثار این شاعران از نزدیک مورد نقد و بررسی قرار گیرد، همچنین به شاعران فرصتی داد تا آثار خود را در کنار شاعران باتجربه ارائه دهند و از بازخوردهای حرفهای استفاده کنند و بهطور قابل توجهی به معرفی بیشتر شاعران زن و گسترش فعالیتهای شعر بانوان در جشنواره کمک کرد.
این شاعر معتقد است پس از جشنواره نیز هنرمندان باید در مسیر آموزش و پرورش مستمر قرار گیرند و در این زمینه تصریح کرد: این جشنوارهها نباید فقط بهعنوان یک رویداد مقطعی تلقی شوند، بلکه هدف آنها باید ایجاد یک روند پایدار و مستمر در فرایند رشد و تعالی شاعران باشد. اگر حمایتها و آموزشها بهطور مداوم ادامه یابد، میتوان انتظار داشت نتایج مثبت این جشنوارهها در بلندمدت نمایان شود. در غیر این صورت، ممکن است پس از دریافت جایزه و شناخته شدن، هنرمندان به همان مسیر خود ادامه دهند و به رشد و توسعه بیشتر نپردازند.غیاثوند در پایان با تأکید بر اهمیت برگزاری جشنواره با موضوعیت شعر گفت: جشنوارهها میتوانند زمینهساز برگزاری دورههای آموزشی تخصصی برای هنرمندان باشند که این امر بهطور مستمر به تقویت مهارتهای آنان کمک خواهد کرد. این جشنوارهها بهویژه در شعر نیمایی و سایر شاخههای شعر معاصر، راهی برای شناسایی و معرفی استعدادهای جدید فراهم میکند و میتواند به پیشرفت و توسعه دنیای شعر در ایران کمک شایانی کند. معتقدم هدف اصلی این جشنوارهها باید حمایت از استعدادهای جدید و هدایت آنها به سمت پیشرفت و تعالی بیشتر باشد.
افزایش جوایز جشنواره
سید وحید سمنانی، داور بخش شعرهای کلاسیک نیز در مورد مقایسه این دوره از جشنواره با ادوار قبلی گفت: تعداد آثاری که بررسی شدند حدود هزارو300 اثر بود اما بررسی کیفی آثار این حقیقت را فریاد میزند که فراوانی تعداد آثاری که از نظر کیفی سطح نازلی دارند از آثار مطلوب بیشتر است و اینجاست که آدمی حسرت میخورد چرا باید برای انتشار این دست کتابها نفس درختان را برید! با این حال، آثاری که در نهایت نامزد شدند شایسته توجه بیشتر هستند و میتوان با معرفی آنها به جامعه ادبی انتظار داشت شعر با این توان و چه بسا محکمتر در مسیر تعالی گام بردارد.داور بخش شعرهای کلاسیک نوزدهمین جشنواره شعر فجر معتقد است همواره آثار ضعیف در میان آثار ادبی غالب بودهاند و این موضوع نهتنها در تاریخ شعر فارسی، بلکه در طول تاریخ همواره ادامه داشته است و در ادامه گفت: حالا با توجه به سهولت دسترسی به بازار نشر و نشر بیملاحظه آثار ضعیف، این وضعیت عمیقتر و گستردهتر شده و بیشک شعر کلاسیک نیاز به استخوانبندی محکمتر دارد، اما نکته امیدوارکننده این است که از میان این آثار، توانستیم حدود 40اثر را در مرحله اول انتخاب کنیم. این 40اثر، واقعاً امیدبخش بودند و نشاندهنده آن است که شعر همچنان زنده است. سمنانی با اشاره به وجود اشکال در ابیات شعرهای برگزیده و سطح پایین سرودهها عنوان کرد: در میان آثار انتخابی، هفت اثر بهعنوان آثار برتر معرفی شدند که به نظر من بهترین آثار این دوره بودند. نکته مهم این است که این آثار در مجموع فضای امیدوارکنندهای دارند و مخاطب میتواند هم از خواندن آنها لذت ببرد و هم چیزی بیاموزد. این امر برای شعر امروز ما اهمیت زیادی دارد.
این شاعر با تأکید بر تلاش برای نوآوری در قالب، زبان و مضمون از نخستین روزهای شعر فارسی تاکنون گفت: این نگاه همواره سبب تغییر سبکها و پیشرفت شعر شده است. در این مسیر، هر دو نگاه، یعنی نوآوری در فرم و نوآوری در محتوا ارزشمند هستند، اما آنچه در جامعه تثبیت میشود و مورد پذیرش قرار میگیرد، اهمیت دارد.
به نظر من، در زمانه حاضر، حرکتهایی در تلاش برای نوآوری در فرم بیرونی شعر وجود دارند، اما متأسفانه این حرکتها بیشتر سطحی هستند و به جایی نمیرسند. این در حالی است که در حوزه زبان و اندیشه، تحولات امیدوارکنندهای در حال رخ دادن است. این حرکتها در زبان و اندیشه شعر، پویا و زنده هستند و به هیچ وجه کدر و مردابگونه نیستند. به همین دلیل باید امیدوار باشیم این تحولات به نفع ادبیات معاصر و علاقهمندان به شعر است.
وحید سمنانی درباره راهکارهای بهتر شدن جشنواره و فضای شاعری ایران عنوان کرد: به نظر من، جشنواره شعر فجر باید توسعه یابد و کارهایی انجام شود تا بهعنوان یک جشنواره بینالمللی در جهان شناخته شود. این مسئله بهویژه در زمینههایی که مربوط به جوایز است، میتواند کمک زیادی کند. در مقایسه با جشنوارههای سینمایی یا تئاتری، جوایز جشنواره شعر فجر باید افزایش یابد. این افزایش جوایز سبب میشود شاعران بیشتر تشویق شوند و شعر ایرانی بهطور کلی پویاتر و تأثیرگذارتر پیش برود. داور بخش شعر کلاسیک جشنواره با تأکید بر اینکه نیاز است به شاعران خارج از کشور هم در این جشنواره توجه بیشتری شود، در پایان گفت: ما در خارج از مرزهای ایران، افراد زیادی داریم که بهطور جدی روی زبان فارسی کار میکنند و آثار ارزشمندی دارند. متأسفانه به دلیل محدودیتهایی که در رقابت میان آثار داخل و خارج کشور وجود دارد، آثار این شاعران نتواستهاند بهدرستی در این جشنوارهها دیده شوند. اگر این مشکل حل شود و به آثار شاعران خارج از مرزها نیز توجه بیشتری شود، به نفع شعر و ادبیات فارسی خواهد بود و میتواند موجب توسعه و رشد بیشتر این زبان در سطح بینالمللی شود.
داوری به دور از یکسونگری
ابراهیم اسماعیلی اراضی، داور بخش شعر محاوره جشنواره شعر فجر نیز معقتد است آثار هنری و ادبی برای ارائه باید از کیفیت و ویژگیهایی حداقلی برخوردار باشند و گفت: در سالهای اخیر، بسیاری از سرودههای محاوره، در گونه ترانه ارائه شدهاند و بیشتر به نیازهای عمومی مخاطب پاسخ دادهاند. این آثار، گاهی ممکن است از نظر معیارهای استاندارد ادبی در سطح متوسط و پایینتر قرار گیرند، اما همچنان برای برخی از شنوندگان غیرحرفهای جذاب و دوستداشتنی هستند و این وضعیت، کار را سختتر و حساستر میکند.
او ادامه داد: شعر محاوره، از آنجا که با زبان گفتاری سروده میشود، صمیمیتر است و از این رو در سالهای اخیر با استقبال بیشتری روبهرو شده است. فراگیری و اقبال به قالب ترانه، سبب شده شعر گفتاری در مجموع به یک شکل رایج تبدیل شود. این اقبال، بهویژه در نتیجه رشد رسانهها و فضای مجازی که زبان گفتاری در آنها بیشتر مورد استفاده قرار میگیرد، افزایش یافته و این نیاز سبب شده زبان گفتاری به صورت جدیتر و با اهمیت بیشتری در فضای ادبی مطرح و آثار بیشتری در این عرصه منتشر شود. این روند بهویژه در صورتی که به پیشینه شعر مردمی و ترانههای محبوب توجه کنیم، ریشههای عمیقی داشته است. سرودههایی که با زبان گفتاری نوشته شدهاند، در نهایت برای مخاطبان بهدلیل نزدیکی به زندگی روزمرهشان، جذابیت بیشتری داشتهاند.
این فعال فرهنگی با تأکید بر اینکه برگزاری جشنوارههای شعر ازجمله جشنواره شعر فجر، میتواند نقشی مؤثر در معرفی و پیشرفت شعر و شاعری در ایران ایفا کند، عنوان کرد: بسیاری از شاعران مطرح دیروز و امروز هم ابتدا از طریق چنین جشنوارههایی با یکدیگر آشنا شدهاند و بهطور کلی، این جشنوارهها نیز به تناسب نگاه حرفهای و توان برگزارکنندگان، امکان ارتباط میان شاعران، استادان، مخاطبان و اهالی نشر و رسانه را فراهم کردهاند. مثلاً استاد زندهیاد محمدعلی بهمنی از سال ۷۸ کنگره شعر و قصه جوان بندرعباس را پایهگذاری کرد که نخستین دوره آن با حضور ۱۵۰ نفر از شاعران و داستاننویسان عمدتاً گمنام برگزار شد. این کنگرهها نه تنها موجب ایجاد ارتباطات تازه میان شاعران و نویسندگان جوان و استادان برجسته شد، بلکه امکان بروز استعدادهای نوظهور را هم فراهم کرد. البته باید با تأکید گفت کیفیت برگزاری جشنوارهها به وسعت مشرب و توانایی سیاستگذاران و برگزارکنندگان آنها بستگی دارد. بدون شک، مسائلی مانند یکسونگری و انحصارطلبی میتواند مانع رشد و شکوفایی استعدادها شود و در نهایت به ضرر هنرمندان و ادبیات کشور باشد. در همین راستا، لازم است جشنوارهها بهویژه آنهایی که از طرف نهادهای دولتی مانند وزارت ارشاد پیریزی شدهاند، بهطور عادلانه برگزار شوند و به تمامی فعالان حوزه ادبیات فرصتی برابر برای حضور و ارزیابی داده شود.
او ادامه داد: من به عنوان یکی از داوران جشنواره فجر امسال، بدون وابستگی به هیچ جریان خاصی، سعی کردم از دیدگاههای حرفهای و علمی به آثار نگاه کنم و بسیار خوشحالم که توانستم نقشم را فارغ از معیارهای غیرفنی ایفا کنم. از نظر من، جشنوارهها میتوانند در صورت رعایت اصولی همچون شفافیت و انصاف، نقش مهمی در پیوستگی جامعه ادبی داشته باشند؛ به این شرط که از هرگونه پیشداوری و تبعیض و دستهبندی فعالان ادبی دور باشند.
خبرنگار: لیلا نوعی