خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: اولین چیزی که با شنیدن عنوان خیمه به ذهن متبادر می‌شود، همان چادرهای پارچه‌ای بنا شده با چوب و علم برای استراحت و در کل، تصویری شکل گرفته در فضای دینی است که کم محلی برای جمع شده عده‌ای از افراد را دارد، فضایی که بیشتر در جریان ماجرای کربلا و وقایع پس از شهادت حضرت اباعبدالله در آتش گرفتن خیمه‌های خاندان امام حسین بن علی (ع) آن را شنیده ایم. حال اینکه وقتی این نام روی مجله‌ای می‌نشیند و «خیمه» را با نام شخصی چون حجت الاسلام محمدرضا زائری، روحانی فعال و پرکار رسانه‌ای که تجربه زیادی در روزنامه نگاری و تربیت روزنامه نگار نیز دارد کنار هم می‌گذارد ترکیب برنده‌ای از تولید رسانه‌ای در حوزه هیئت و آئین مذهبی را پدید می‌آورد که سه دهه است پابرجا مانده و با رویکردی رسانه‌ای و فرهنگی به موضوعاتی چون هیئت‌ها و آئین‌های دینی، واعظین و مداحان، مراسم‌ها و مناسبت‌ها و غیره پرداخته است.
تلفیق منبر یعنی همان وعظ و خطابه با مجالس مذهبی، که به‌عنوان رسانه‌ای تبلیغی در طول تاریخ اسلام و تشیع کارکرد داشته‌اند، با رسانه‌های چاپی و نشریات، کاری است که از عهده روحانی ای برمی‌آید که بخشی از عمر خود را در حوزه علمیه و تبلیغ دینی سپری کرده و از سوی دیگر، با علاقه به کار رسانه‌ای پرداخته است. نوشتن و قلم زدن در فضای هیئت و مذهب، هم نویسنده و خواننده را از فعالیت در حوزه دینی بهره مند می‌کند و هم می‌تواند حساسیت‌هایی داشته باشد که اگر به آن توجه نشود به جای تأثیر مثبت نتیجه معکوس خواهد داشت. اتفاقی که باعث شده خیمه در طول ۲۳ سال از چاپ خود با فراز و فرودهایی رو به رو باشد.
پیشتر و در نخستین شماره از این سلسله گزارش‌ها به بررسی تاریخچه نشریات و مجلات دینی و اندیشه‌ای پرداختیم که با عنوان «نشریات دینی از تحولات جامعه تأثیر پذیرفته‌اند؛ چالش‌های پیش‌روی مجلات اندیشه محور» منتشر شد.
از جمله نشریاتی که پس از انقلاب اسلامی به چاپ رسید و تا امروز انتشار آن ادامه دارد نشریه «خیمه» است. خیمه جزو معدود نشریات حوزه دینی و هیئتی و شاید تنها نشریه تخصصی در این حوزه باشد که در طول ۲۰ سال انتشار آن ادامه دارد. خبرگزاری مهر در نشستی با حضور ح جت الاسلام محمدرضا زائری صاحب امتیاز و مدیرمسئول این نشریه و سعید طاووسی مسرور عضو هیئت علمی گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی، حامد صلاحی فعال فرهنگی و محمدرضا اسدزاده فعال فرهنگی و روزنامه نگار به بررسی این نشریه پرداخته است.
از مهمترین مباحث مطرح شده در این نشست فرصت‌ها و چالش‌های نشریات دینی، وضعیت نشریات دینی در دهه ۶۰ و ۷۰، مخاطب شناسی رسانه‌های دینی است و وضعیت مجله «خیمه» است که به تفصیل به آن پرداخته شده است.
قسمت اول این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:
*در نگاهی به وضعیت نشریات دینی درمیابیم که این نشریات شرایط خوبی را ندارد، در مواردی تعطیل شده و در موارد دیگری بسیار محدود شده اند. تعداد اندک نشریات به چاپ رسیده در این حوزه یا شخص محور هستند، یا از سوی نهاد و سازمانی حمایت می‌شوند، مشخص نیست بعد از آن شخص و یا حذف حمایت‌های سازمان وضعیت نشریه به کجا می‌رسد. قرار است ببینیم وضعیت امروز نشریات این حوزه چگونه است، خیمه چه راهی را آمده و در چه شرایطی قرار دارد.
زائری: سابقه‌ای که از نشریات دینی در خاطرم هست مربوط به مجله مکتب اسلام است که پیش از انقلاب به چاپ می‌رسید. البته آقای سید فرید قاسمی و رحجت الاسلام سول جعفریان پژوهش کاملی در این رابطه انجام دادند و اطلاعات خوبی در این زمینه جمع‌آوری کردند. ماجرای شکل‌گیری نشریه خیمه به سال ۱۳۸۰ برمی‌گردد که حجت الاسلام مرتضی وافی پیشنهاد راه اندازی نشریه‌ای در این حوزه را به من داد که آن زمان در قم ساکن بودم. با تعدادی از دوستان نشریه آغاز به کار کرد. خدا رحمت کند مرحوم آقای محمد توکلی کار گرافیکش را انجام داد و من هم یک کنداکتوری برای نشریه بستم. تصورم این بود که اگر ما بخواهیم یک نشریه در فضای مخاطب خاص هیئتی، مذهبی و دینی منتشر کنیم که رویکرد محبت به حضرت سیدالشهدا (ع) و ارادت به ساحت ایشان را داشته باشد، باید تجدید نظری در چارچوب‌ها و قالب‌های رایج در حین در حفظ نظام حرفه‌ای که لازم است بشود.
*ایده آقای وافی هم نشریه در همین حوزه بود؟
زائری: ایده اش نشریه‌ای با موضوع هیئت و حضرت سیدالشهدا بود و مسئله انقدر مهم بود که نشریه‌ای در این خصوص چاپ شود. خب فضای آن روز نشریات و مجلات فضای جدی‌ای بود و مثل امروزی نبود که رسانه‌های دیجیتال انقدر پررنگ و قوی باشد. ۲۰ سال پیش جدی تر در رابطه با نشریات کاغذی حرف می‌زدیم.
این کنداکتور براساس یک هیئت واقعی بود و کار را براساس آن بازسازی کردیم. بعد هم از عنوان هیئت مکتوب حسینی برای آن استفاده شد. اینطور که ابتدای مجله با یک خطبه شروع می‌شد و آخرش دعا بود. زینبیه داشت که مسائل مربوط به خانم‌ها در آن گنجانده شد، پیش بینی کرده بودیم هر سری پیرغلامان را معرفی کنیم و مباحث تئوریک باشد. شماره اولیه، مقاله آقای محسنیان راد که هیئت را به عنوان یک رسانه تعریف کرده بود را متشر کردیم.
*در مورد مخاطب چه مخاطب سنجی ای کرده بودید؟
زائری: تصور ما از مخاطب خیلی دقیق و مطالعه شده نبود. به این معنا که ارزیابی دقیقی داشته باشیم، خب نداشتیم، و هم اینکه تولید و انتشار مجله سفارش از جایی نبود که بر اساس آن سندی تدوین بشود، چیزی که امروز به عنوان چشم‌انداز مرسوم است. شاید اگر زمان انتشارش الان بود تصور ما از مخاطب آن قشر مخاطب نخبه ای بود که در فضای هیئتی و سنتی حضور دارند.
*آقای طاووسی تاریخچه انتشار نشریات حوزه دینی به چه زمانی برمی‌گردد و در این سال‌ها چه افت و خیزهایی را طی کرده اند؟
طاووسی: یکی از خدمات حجت الاسلام رسول جعفریان در دوره ریاست کتابخانه مجلس شورای اسلامی این بود که بسیاری از مجلات و نشریات از دوره قاجار تا پایان پهلوی را دیجیتال کرد. فقط هم نشریات حوزه دینی نبود، بلکه همه نشریات بود، از زن روز و اطلاعات بانوان تا خواندنیها و تماشا و غیره. اینها واقعاً گنجینه‌ای هستند که بر اساس آن پایان نامه‌های زیادی نوشته شده است. مثلاً بازنمایی تصویر امام حسین (ع) و واقعه عاشورا در مجله آئین اسلام و خواندنیها از موضوعاتی بود که پایان نامه اش دفاع شد و مقاله هم از آن به چاپ رسید.
از همین طریق، مجلات دینی در ایران نیز قابل پژوهش است، مجلاتی مثل مکتب اسلام و مکتب تشیع که معروف‌تر و جدیدتر هستند یا مثل آئین اسلام که قدمتش از اینها خیلی بیشتر و برای دهه ۲۰ است. کل مجموعه این نشریات به صورت چاپی و هم نرم افزاری با اطلاعاتی نظیر اینکه پدیدآورندگان چه کسانی بودند وجود دارد.
آقای هاشمی رفسنجانی گفته بودند، وقتی می‌خواستم مجله مکتب تشیع را دربیاورم پول برای شماره یک نداشتیم و من این شماره را پیش فروش کردم، مجله‌ای که هنوز چاپ نشده هزار نفر خریدند. با آن پول مجله را چاپ کردند و این پیش فروش برکات دیگری هم داشت که وقتی امام اعلامیه داد و می‌خواستیم در سطح کشور اعلامیه‌ها را توزیع کنیم، آقای هاشمی رفسنجانی گفتند به آن هزار نفری که نشریه چاپ نشده را می خرند بدهید، اینها با ما هستند
در آئین اسلام از نوشته مراجع و علما استفاده می‌شد و آیت الله طالقانی در این نشریه زیاد می‌نوشتند. آقای حامد سلطان زاده دکترای تاریخ معاصر اسلامی دانشگاه تهران رساله دکترایش تفریحات مردم تهران در پهلوی دوم بود. نکته جالب اینکه بخش عمد پژوهشش از مجلات و مجلات دینی است. از آئین اسلام که جلوتر می آییم، هم مجلات سراسری داریم و هم مجلاتی که محلی هستند مثل هفته نامه استوار قم است.
*مخاطب بیشتر نخبه‌ها بودند یا باسوادهای مذهبی؟
طاووسی: همه نخبگان و هم عموم. تعداد مجلات دینی ما آن زمان به مراتب بیشتر از زمان حال است، دلیلش هم به خاطر جو انقلاب و فضایی است که این حرف‌ها خواهان داشت.
* اینها دینی بودند یا سیاسی- دینی؟
طاووسی: سیاسی- دینی بوده چون اینها پیغمبر اکرم را هم سیاسی می‌دیدند. یکی از موضوعات بازنمایی امام حسین (ع) در مجلات و نشریات ما را به همین رساند. مثلاً بازنمایی پیامبر در مجلات دهه ۲۰ و ۳۰ و ۴۰ را بررسی کردیم و فهمیدیم در دهه ۲۰، تصویر پیامبر (ص) در مجلات ما یک معلم اخلاق بود و در دهه ۴۰ یک رهبر انقلابی است.
*بودجه این نشریات شخصی بوده است؟
طاووسی: هم خیرین و هم مردم کمک می‌کردند.
* آیا دولت هم آن زمان کمک می کرده است؟
طاووسی: چیزهایی بوده ولی نه آنقدر که بشود روی آن حساب کرد. و چون نشریات رقبای جدی مثل امروز نداشتند مردم آن را می‌خواندند و دنبال می‌کردند. یادم هست دهه ۶۰ و اوایل ۷۰ پدرم اطلاعات هفتگی را منظم می‌خواند و خود من سروش کودکان را دنبال می‌کردم، خب اینها الان حذف شدند.
آقای شیرعلی نیا از خود آقای هاشمی رفسنجانی شنید که گفته بود وقتی می‌خواستم مجله مکتب تشیع را دربیاورم پول برای شماره یک نداشتیم و من این شماره را پیش فروش کردم، مجله‌ای که هنوز چاپ نشده هزار نفر خریدند. با آن پول مجله را چاپ کردند و این پیش فروش برکات دیگری هم داشت که وقتی امام اعلامیه داد و می‌خواستیم در سطح کشور اعلامیه‌ها را توزیع کنیم، نمی‌شد به هرکسی اعتماد کرد، گفتند به چه کسانی بدهیم که امین باشند؟ آقای هاشمی رفسنجانی گفتند به آن هزار نفری که نشریه چاپ نشده را می خرند بدهید، اینها با ما هستند. اینطور یک بانک اطلاعاتی هم از افرادی که همراه آنان بودند پیدا شد. باز در دهه ۶۰ یکسری از مجلاتی که از دوره پهلوی به ارث رسید و تغییر ماهیت دادند مثل زن روز واقعاً خواهان داشتند و بعدها به حاشیه رفتند دلیلش، فقط رقابت رسانه‌های دیجیتال نیست بلکه در تولید محتوا هم نشریات در دهه‌های بعد شکست خوردند.
زائری: در رابطه با تعداد نشریات شاید بتوانیم بگوییم نشریات آن دوره نسبت به الان بیشتر است اما بعد از انقلاب با موجی که ایجاد شد تعداد نشریات افزایش یافت.
*شاید چون وابسته به بودجه دولتی شد.
زائری: این پارامتر مهمی است. اما در آن زمان نه فقط نشریات دینی که حتی غیر دینی، صِرف اینکه کسی مزاحمشان نباشد برایشان کافی بود، یعنی حتی توقع کمک هم نداشتند و اصلاً درخواستی هم نمی‌دادند. راجع به سواد مردم هم تصور عمومی ما این است سطح سواد در عامه پایین و نرخ بیسوادی بالا بود ولی آن‌ها که سواد داشتند واقعاً باسواد بودند. ابراهیم گلستان می‌گفت پنجم ابتدایی معلم ما از مقامات حمیدی برای ما دیکته می‌گفت. در دماوند کوچک ۱۷۰ مجتهد وجود داشت.
زائری: بارها وقتی شرایط حادی برای خیمه پیش آمده که چندین ماه انتشار آن متوقف شده به این دلیل که پول انتشار مجله را نداشتیم، شنیدم که گفته اند، شما چرا؟! مگر کمک سازمانی نمی‌گیرید و حمایت نمی‌شوید؟ چرا که مردم چنین برداشت می‌کنند این نشریه در کانسپت جمهوری اسلامی بدون حمایت نیست
وقتی در قاجار انتشار نشریات آغاز شد این مجتهدین نشریات را می‌خواندند. در شهرهای بزرگ پایگاه‌های علمی داشتیم که به مرور نابود شد. امثال بدیع‌الزمان فروزانفر و احمد بهمنیار داشتیم که ما فقط این قله‌ها را می‌بینیم ولی دامنه این کوه همه اهل قرائت هستند، می‌شناختم افرادی را که ۳۰_۲۰ سال پیش فوت کردند و مجتهد بودند و فقط دبیر دبیرستان بودند. از این رو سطح سواد عمومی پایین نبود، نشریات خوانده و استقبال می‌شد حتی در شهرستان‌هایی که فاقد مطالعه بودند.
طاووسی: یک دوستی می‌گفت پدر من کلیله و دمنه را حفظ بود، شش سالگی در مکتب آن را حفظ کرده است.
زائری: الان کسی مثل آقای هاشمی اگر دنبال هزار نفر بیفتد پیدا می‌کند. همانقدر که نگران هزار نفر هستیم این طرف مثل آقای هاشمی را هم نداریم که پیگیر باشد. کسی که به جای پیگیری از وزارت ارشاد و غیره این هزار نفر را شخصاً پیدا کند. کما اینکه همین کار را محمد قوچانی هم با پیش فروش نشریه‌اش کرد. ولی متأسفانه امروز یک مقداری وابستگی به نهادها، بد گمانی هایی ایجاد کره که مشخصاً درباره خیمه این اتفاق افتاده است و بارها وقتی شرایط حادی برای خیمه پیش آمده که چندین ماه انتشار آن متوقف شده به این دلیل که پول انتشار مجله را نداشتیم، شنیدم که گفته اند، شما چرا؟! مگر کمک سازمانی نمی‌گیرید و حمایت نمی‌شوید؟ چرا که مردم چنین برداشت می‌کنند این نشریه در کانسپت جمهوری اسلامی بدون حمایت نیست. از این رو مخاطب سنتی ولایی را از دست می‌دهیم و از طرفی مخاطب سیاسی تندرویی که توقع جبهه گیری ما در همراهی با نظام دارد را هم از دست می‌دهیم و هم آن خیری که حاضراست کمک کند می‌گوید من فکر می‌کردم شما نیاز ندارید. شاید قبل انقلاب بود ما مشکلی نداشتیم. بارها فکر کرده‌ام اگر به جای دهه ۸۰، دهه ۴۰ و ۵۰ نشریه را منتشر می‌کردیم اینقدر مشکل نداشتیم.
طاووسی: اینکه برخی فکر می‌کنند نشریه منتسب به نظام است فقط اسمش به نام نظام است وگرنه اتفاق خاصی هم نمی‌افتد. من مقاله تاریخ نگاری برای پنج نشریه فرستادم و چاپ نکردند تا اینکه فرستادم دانشگاه معارف گفتند مقاله غیر انقلابی است. چاپ مقاله یکی از دوستانم با عنوان آرای فقهی رهبری سه سال طول کشید و پژوهشگر در حسرت دفاع بود چون هر جا می‌داد چاپ نمی‌کردند.
*چه جای خالی‌ای در بین نشریات آن دوران می‌دید که تصمیم به چاپ نشریه خیمه را گرفتید، این احساس نیاز را در مخاطب دیدید یا اینکه در مجموع نشریه در این حوزه نداریم، یا اینکه نشریه‌ای به این شکل که هیئتی مطبوعاتی وجود داشته باشد جایش در میان نشریات خالی بود.
زائری: من تفاوتی بین مدل هیئت و «خیمه» نمی‌بینم. آیا هیئت واقعی هم که ۲،۳ سال پیش می‌رفتید همان شکلی بود که امروز است؟ از گرافیک محیطی هیئت تا روحانی که دعوت می‌کنند. تغییر کرده است. خیمه هم هنوز خیمه است و هیئت مکتوب است فقط روحانی ای که دعوت می‌کنم روحانی ۲۰ سال پیش نیست.
ادامه دارد...