حتماً تا به حال واژه «دربان» به گوشتان خورده است. در لغت‌نامه‌ها و فرهنگ‌های فارسی درباره معنای این کلمه این‌گونه نوشته شده است: «... دربان، شخصی است که جلو در، سرا و یا ساختمان و عمارتی نگهبانی کند، نگهبان در، مراقب عمارت و ساختمان و...». اما آیا درهای بهشت هم دربان دارند؟
حتماً در مسیر تشرف به زیارت بارگاه مطهر رضوی و هنگام عبور از صحن‌های مرکزی (صحن‌های انقلاب اسلامی، آزادی، گوهرشاد و جمهوری اسلامی) چشمتان به افرادی با کلاه سیاه و کت و شلوار یا پالتو بلند مشکی رنگ افتاده که جلو برخی از درهای ورودی صحن‌های متبرکه مرکزی و در بعضی مواقع و برخی مناسبت‌های گوناگون با عصای نقره‌ای رنگی ایستاده‌اند و به زائران حرم مطهر امام مهربانی‌ها خوشامد می‌گویند. این افراد «دربانان» حرم مطهر رضوی هستند که به خدمت شریف «دربانی» در این قطعه از بهشت مفتخرند.
خدمت دربانی در آستان مقدس حضرت رضا(ع) از قدمت و سابقه‌ای طولانی برخوردار است. آن‌گونه که زهرا فاطمی مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این باره بیان می‌کند، این قدمت به بیش از چهار قرن پیش بازمی‌گردد. برای اطلاع بیشتر از سابقه خدمت دربانی در آستان مقدس حضرت ثامن‌الائمه(ع) می‌توانید در ادامه، بخش‌هایی از سخنان این مقام مسئول و پژوهشگر رشته تاریخ در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را دنبال کنید.
خدمتی با بیش از ۴۰۰ سال سابقه در آستان مبارک رضا(ع)
در مجموعه حرم مطهر رضوی به افرادی که به خدمتگزاری در داخل صحن‌های مرکزی حرم مطهر مشغول هستند، دربان گفته می‌شود. به نظر می‌رسد اصلی‌ترین دلیل شکل‌گیری شغل دربانی در حرم مطهر امام هشتم(ع)، تکریم و خوش‌آمدگویی به زائران بارگاه منور رضوی بوده است.
قدیمی‌ترین سند موجود در سوابق و مدارک مرکز اسناد آستان قدس رضوی در مورد خدمت دربانی در حرم مطهر امام رضا(ع) به دوره صفویه و سال ۱۰۱۲ هجری قمری یعنی ۴۳۴ سال پیش بازمی‌گردد که به پرداخت حقوق دربانان حرم مطهر مربوط می‌شود. این موضوع به قدمت طولانی حضور و خدمت این دسته از خدمه و خدمتگزاران در حرم مقدس امام هشتم(ع) اشاره دارد.
در دوره صفوی و با توجه به وسعت اندک حرم مطهر، همانند سایر خدام این بارگاه مقدس، تعداد دربانان این آستان مبارک نیز معدود بود. اما به‌تدریج با گسترش بناهای حرم مطهر و افزایش تعداد زائران، بر تعداد دربانان هم افزوده شد، به صورتی که از سال ۱۱۱۴ هجری قمری و از اواخر دوره صفوی، دربانان در قالب چند کشیک به خدمت مشغول شدند، اما باز هم تعداد آن‌ها از ۱۴ نفر بیشتر نبود. در اسناد دوره صفویه و افشاریه، خدمت دربانی عمدتاً شامل دربانان صحن، دربان در طلا، دربان در مرصع (در نقره)، دربان باغ پایین پا و دربان حرم مطهر بوده است.
توسعه و گسترش وظایف و خدمت دربانان از دوره قاجار
اما در دوره قاجار تعداد دربانان بسیار بیشتر می‌شود به صورتی که حتی تعداد آن‌ها را تا ۱۹۰ نفر هم ذکر کرده‌اند. ساخت صحن جدید که امروزه به صحن آزادی معروف است همراه با افزایش بیش از بیش تعداد زائران، در این امر تأثیرگذار بوده است. در این زمان علاوه بر خدمت دربانان در کنار درهای متعدد حرم مطهر با برخی از نام‌های دیگر مانند «دربانان مأمور گردش در میان صحن‌ها»، «دربان ضریح» و «دربان بیوتات حرم مطهر» ازجمله دربانان دارالشفا، دربانان کتابخانه، دربان کارخانه خادمی (مهمانسرا) نیز مواجه می‌شویم. علاوه بر این در دوره قاجار به اسامی «دربانان دروازه» نیز برمی‌خوریم که احتمالاً مربوط به دروازه‌های شهر مشهد و با هدف مشایعت و بدرقه زائران بوده است. از دیگر نکاتی که در زمینه خدمت دربانی در دوره قاجار به آن برمی‌خوریم، افزوده شدن وظایف و مسئولیت دربانان به‌ویژه مافوق آن‌ها یعنی «دربان‌باشی» است. مطابق سندی متعلق به دوره قاجار و در سال ۱۲۶۹ هجری قمری، شرح وظیفه و خدمت دربان‌باشی کل چنین آمده است: «... لیلاً و نهاراً به حفظ و حراست ابواب اقدس و اطراف عمارات صحن مقدس فوقاً و تحتاً و شرقاً و غرباً و شمالاً و جنوباً و خارجاً و داخلاً اشتغال داشته باشد...».
همچنین در ادامه همین سند آمده دربان‌باشی موظف است با کمک دربانان «جوانب بست و اطراف عمارات مقدسه را به مژگان دیده امیدواری، جاروب نماید و بر طبق اخلاص بر فرق مباهات و افتخار خود کشیده، نظیف سازند...».
براساس این سند، وظیفه دربانان حضور در کنار تمامی درهای حرم مطهر در صحن‌ها و نیز جاروکشی صحن‌ها و بست‌هاست. این سند قدیمی‌ترین سندی است که به «جاروکشی دربانان» در صحن‌ها اشاره دارد. امری که امروزه نیز شاهد اجرای نمادین آن توسط دربانان در صحن‌های مرکزی حرم مطهر رضوی هستیم، به‌گونه‌ای که این سنت قدیمی تبدیل به یکی از سنت‌های رایج در بارگاه مقدس امام هشتم(ع) شده است.
علاوه بر سند یاد شده، در سند دیگری مربوط به سال ۱۲۷۴ هجری قمری (دوره قاجار) شرح وظایف دربانان بیشتر می‌شود. براساس این سند، دربانان در قالب پنج کشیک موظف به حضور در کنار تمامی درهای حرم مطهر تا زمان پایان کشیک بودند و حق ترک آنجا را نداشتند. همچنین در همین مدت، برخی دیگر از دربانان موظف بودند در میان صحن‌ها حرکت کنند و از هرگونه رفتاری که شأن و حرمت حرم مقدس رضوی را از بین ببرد، ممانعت به عمل آورند. بر این اساس، دربانان مأمور حفظ نظم صحن‌ها و جلوگیری از وقوع هرگونه نزاعی در حرم مطهر بوده و مکلف بودند از ورود فروشندگان و بساطی‌های دوره‌گرد، اوباش، معرکه‌گیران و... به داخل حرم مطهرجلوگیری کنند و مانع خوابیدن زائران در ایوان طلا و نیز شستن لباس در کنار نهر موجود در یکی از صحن‌های مبارک رضوی شوند. لازم به یادآوری است که از دوره صفوی تا اواسط دوره پهلوی، نهری به نام «نهر خیابان» از میان حرم مطهر عبور می‌کرده است. بر اساس این سند، دربانان همچنین می‌بایست هر روز صحن‌ها را جارو و آب‌پاشی کرده و آن را تمیز نگه دارند و مانع بیتوته کردن زائران در حرم مطهر، پس از بستن درهای بارگاه مقدس امام رضا(ع) شوند.
علاوه بر این امور، دربانان به دلیل ارتباط نزدیک و مستقیمی که با زائران داشتند، گاهی اوقات زائران وجوه نقد و اشیای نذری خود را تحویل آنان داده و دربانان نیز نذورات را تحویل متصدیان مربوط در بخش نذورات می‌دادند. البته مسئولیت‌های دربانان به‌ویژه شخص دربان‌باشی کل در دوره قاجار بسیار فراتر از این موارد بوده است. «تأمین بخشی از روشنایی حرم مطهر»، «انجام همه امور واگذار شده از سوی تولیت حرم مطهر» نظیر حل اختلافات ملکی، دریافت اجاره‌بها از مستأجران، جلوگیری از ورود متکدیان به حرم مطهر، نگهداری از اطفال گمشده و یا رها شده در حرم مطهر، ممانعت از ساخت‌وسازهای غیرمجاز در اطراف حرم مطهر رضوی و... ازجمله این امور به شمار می‌رفت.
همچنین برپایی برخی مراسم در حرم مقدس رضوی و انجام مقدمات آن مانند تحویل وسایل مرتبط با برگزاری جشن‌ها (نظیر فرش، پرده و...) به همراه سیاه‌پوشانی حرم مطهر امام رضا(ع) در عزاداری‌ها و یا چراغانی صحن‌ها در جشن‌ها و اعیاد و... از دیگر اقدامات انجام شده از سوی دربان‌باشی کل و سایر دربانان بوده است.
حکمی برای انتصاب به سمت «دربان‌باشی کل»
به خاطر تمام مسئولیت‌های مهمی که به دربانان و به‌ویژه «دربان‌باشیان» واگذار می‌شد، متولیان آستان قدس رضوی این افراد را از میان اشخاص شایسته گزینش می‌کردند. موضوعی که در تعلیقچه و به تعبیری حکم تولیت وقت حرم مطهر رضوی در سال ۱۲۶۴ هجری قمری و در دوره قاجاریه در زمینه انتصاب «دربان‌باشی کل» مشهود است. در بخشی از این سند چنین آمده است: «تعلیقچه به خط و مُهر سرکار عالی، شرح آنکه به تاریخ ۲۵ شهر شعبان المعظم ۱۲۶۴ عالیجاه، اعز ارجمند، آقا عبدالله که به کمال امانت و صداقت و تقوا و دینداری آراسته است، باید به منصب و خدمت جلیل «دربان‌باشی‌گری کُل» دربار فیض آثار پرداخته، ان‌شاءالله تعالی امور اسباب ملائک دربان را نوعی مضبوط و منتظم دارد که به هیچ وجه در هیچ امری نقصی روی ندهد و خداوند عالم و صاحب کل عالم، شفیع دنیا و آخرت را از خود راضی و خشنود دارد و در دنیا و عقبی مأجور باشد و السلام علی التبع الهدی...».