به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مراسم رونمایی از پوستر و لوگوی جشنواره ملی «طعم کتاب» چهارشنبه (۲۴ بهمن‌ماه) در سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک برگزار شد. این مراسم با حضور حمیدرضا شیخ‌الاسلام، رئیس سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک و معاون وزیر، محمد دهریزی دبیر علمی جشنواره، مصطفی رحماندوست و تعداد دیگری از استادان و فعالان ادبیات کودک همراه بود. در این مراسم، ضمن معرفی هویت بصری جشنواره، بر اهمیت نقش کتاب و ادبیات در پرورش نسل آینده تأکید و اهداف، بخش‌های مختلف و رویکردهای این جشنواره بررسی شد.
جشنواره «طعم کتاب» قرار است کام کودکان را با کتاب شیرین‌تر کند
محمد دهریزی، دبیر علمی جشنواره ملی «طعم کتاب»، در این مراسم با تأکید بر اهمیت ادبیات کودکان، به تشریح اهداف و مبانی علمی این جشنواره پرداخت. دهریزی با اشاره به اینکه در سازمان تعلیم و تربیت کودک، ادبیات صفر تا ۶ سالگی را «ادبیات اوان کودکی» می‌نامند، گفت: در سطح جهانی این نوع ادبیات با عنوان «ادبیات واسطه‌محور» شناخته می‌شود؛ زیرا کودکان این گروه سنی هنوز سواد خواندن ندارند و یک فرد بزرگ‌سال - پدر، مادر یا مربی- باید کتاب را برایشان بخواند. این ادبیات سه عنصر بنیادین دارد: بلندخوانی، تکرار و اجرا.
سه عنصر کلیدی در ادبیات واسطه‌محور
دبیر علمی جشنواره درباره بلندخوانی توضیح داد: گوش دادن در این نوع ادبیات بسیار مهم است. اینکه فرد بزرگ‌سال با چه صدایی، چه تن صدایی و چه لحنی کتاب را برای کودک بخواند، نقش تعیین‌کننده‌ای در ارتباط کودک با کتاب دارد.
او درخصوص عنصر تکرار گفت: تکرار در ادبیات واسطه‌محور دو شکل دارد: ساختاری و اجرایی. در شکل ساختاری، نویسندگان و شاعران کودک از تکنیک‌هایی مانند ترجیع‌بند و ترکیب‌بند استفاده می‌کنند. به‌عنوان مثال، در داستان «مهمان‌های ناخوانده»، جمله‌هایی مثل «من که برای تو عرعر می‌کنم، همه را خبر می‌کنم» بارها تکرار می‌شود؛ اما شکل اجرایی تکرار این است که ما نباید کتاب‌های زیادی برای کودکان بخوانیم، بلکه باید یک کتاب را بارها تکرار کنیم. براساس پژوهش‌ها، یک کتاب خوب را می‌توان بین ۳۰ تا ۴۰ بار برای کودک پیش از دبستان خواند.
دهریزی با اشاره به عنصر سوم، یعنی اجرا، گفت: ما معمولاً واژه اجرا را در کنار نمایش، سرود و کنسرت به کار می‌بریم؛ اما در ادبیات واسطه‌محور، اجرای کتاب‌خوانی اهمیت ویژه‌ای دارد. یعنی مربی باید کتاب را برای کودک اجرا کند. به همین دلیل است که می‌گویند میزان کتاب‌خواندن یک فرد بزرگ‌سال بستگی دارد به اینکه در کودکی چه کتابی برایش خوانده شده، چه کسی آن را خوانده و چگونه برایش خوانده است.
جشنواره «طعم کتاب» و هدف‌گذاری برای کودکان کودکستانی
دبیر علمی جشنواره «طعم کتاب» با اشاره به اینکه این جشنواره ویژه کودکان پنج و ۶ساله طراحی شده، گفت: اگر شیوه‌نامه جشنواره را مطالعه کنید متوجه خواهید شد که این جشنواره مبتنی بر مبانی علمی مستند و پژوهشی شکل گرفته است. جشنواره «طعم کتاب» کتاب‌های ضروری (Essential Books) را در حوزه شعر و داستان انتخاب می‌کند و آن‌ها را از طریق کارگروه‌های تخصصی به کودکستان‌ها می‌رساند. سپس مربیان این کتاب‌ها را برای کودکان اجرا می‌کنند.
دهریزی افزود: برای تثبیت محتوای کتاب‌ها، فعالیت‌های ویژه‌ای طراحی شده است. به‌عنوان مثال، برای هر کتاب شعر، ۶ فعالیت تثبیتی تعریف شده است که شامل بلندخوانی، جمع‌خوانی، شعرخوانی همراه با بازی، ازبرخوانی، تصویرگری و نمایش آثار تصویری در کودکستان می‌شود. این فرآیند نزدیک به دو ماه طول می‌کشد و در این مدت، یک شعر ممکن است بیش از ۵۰ بار برای کودکان خوانده و تمرین شود.
آمار نگران‌کننده از تجربه ادبی کودکان در ایران
دهریزی در بخش پایانی سخنانش به یک آمار تأمل‌برانگیز اشاره کرد و گفت: در تهران، از هر کلاس ۳۵ نفره پایه اول دبستان، تنها دو تا پنج نفر از کودکان تجربه ادبی دارند و بیش از ۳۰ کودک بدون هیچ تجربه ادبی وارد مدرسه می‌شوند. این مسئله برای معلمان پایه اول دبستان چالش بزرگی ایجاد می‌کند. اگر جشنواره «طعم کتاب» به‌درستی اجرا و حمایت شود، کودکی که پیش‌دبستانی را طی می‌کند با بیش از صد تجربه ادبی وارد کلاس اول خواهد شد. این تفاوت چشمگیر، تأثیر مستقیمی بر آینده کتاب‌خوانی و سطح سواد جامعه خواهد داشت.
او در پایان ابراز امیدواری کرد که این جشنواره بتواند نقش مؤثری در علاقه‌مند کردن کودکان به کتاب و ارتقای سطح سواد ادبی آن‌ها ایفا کند.
آموزش را دیر و با وقفه شروع کرده‌ایم
حمیدرضا شیخ‌الاسلام، رئیس سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک، در ادامه این نشست، با اشاره به جایگاه این سازمان و اهمیت آموزش در سنین پایین گفت: سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک از سال ۱۴۰۰ شکل گرفته و اکنون در سومین سال فعالیت خود قرار دارد. این سازمان از بدو تولد تا پایان ۶ سالگی را تحت پوشش قرار می‌دهد و در حال حاضر هفت‌ونیم میلیون کودک در این محدوده سنی مخاطب ما هستند. اگر حداقل یکی از والدین را هم در نظر بگیریم، جامعه هدف ما به حدود ۱۵ میلیون نفر می‌رسد.
او با تأکید بر نقش این دوران در شکل‌گیری شخصیت کودک ادامه داد: اگر اعتقاد داریم که بالاترین ادراک در پنج‌سالگی شکل می‌گیرد باید اهمیت این دوره را به شکل خاصی در نظر بگیریم. شخصیت کودک و علاقه‌مندی او به مسائل علمی و تربیتی در این سنین شکل می‌گیرد؛ اما متأسفانه در کشور ما آموزش را دیر و با وقفه شروع کرده‌ایم.
رئیس سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک و معاون وزیر به وضعیت پیش‌دبستانی در کشور اشاره کرد و گفت: در حال حاضر، ۴۶ درصد از کودکان در پیش‌دبستانی یک و دو تحت پوشش هستند؛ اما تلاش می‌کنیم نوآموزان بیشتری را تحت پوشش قرار دهیم.
شیخ‌الاسلام با اشاره به ظرفیت‌های موجود در این حوزه اظهار کرد: تا این لحظه ۳۱ هزار مجوز کودکستان صادر شده است و ۱۱ هزار متقاضی دیگر نیز در انتظار دریافت مجوز هستند. این نشان‌دهنده جامعه آماری بزرگی است که باید به‌درستی برای آن برنامه‌ریزی شود.
او در پایان با اشاره به اهمیت ارائه آموزش‌های صحیح در این سنین گفت: باید بتوانیم این جامعه آماری گسترده را به‌درستی آموزش دهیم و از بدآموزی‌هایی که در ساختار آموزشی شکل گرفته و اثرات آن را در جامعه مشاهده می‌کنیم، بپرهیزیم. شکل‌گیری شخصیت و علاقه‌مندی کودکان به کتاب و یادگیری در همین سنین اتفاق میفتد و این جشنواره و برنامه‌هایی از این دست می‌توانند در مسیر بهبود وضعیت آموزشی کودکان مؤثر باشند.
۶۴۷ کودکستان در دوره آزمایشی طرح «طعم کتاب» مشارکت دارند
در ادامه این نشست، سلطان‌دوست، کارشناس اجرایی جشنواره، به ارائه گزارشی از روند اجرایی جشنواره ملی «طعم کتاب» پرداخت و گفت: شیوه‌نامه جشنواره ملی «طعم کتاب» از آبان‌ماه امسال تدوین و نهایی شد و پس از آن، اقدامات اجرایی آغاز شد. در گام نخست، دبیرخانه این جشنواره در سازمان ملی تعلیم و تربیت کودک تشکیل شد.
او با اشاره به انتخاب استان‌ها برای اجرای آزمایشی جشنواره افزود: پنج استان آذربایجان شرقی، تهران، خراسان شمالی، فارس و کردستان به‌عنوان استان‌های مجری انتخاب شدند. از سوی ادارات کل آموزش‌وپرورش این استان‌ها، رابطانی مشخص شدند که شامل خانم بهزادی از آذربایجان شرقی، آقای محبی از تهران، خانم حسینی از خراسان شمالی، آقای کرم‌زاده از فارس و آقای رحمانی‌نیا از کردستان هستند.
کارشناس اجرایی جشنواره در ادامه گفت: پس از این مرحله، شیوه‌نامه جشنواره به استان‌های منتخب ارسال شد و جلسات توجیهی ویژه رابطان استانی برگزار شد. همچنین، طراحی لوگو و پوستر جشنواره انجام شد که امروز شاهد رونمایی از آن هستیم. در همین زمینه، تیزر تبلیغاتی «طعم کتاب» نیز تهیه شد.
سلطان‌دوست با اشاره به فرایند انتخاب کتاب‌ها در جشنواره افزود: برای انتخاب کتاب‌های مناسب در حوزه شعر و داستان، کارگروه‌های تخصصی تشکیل شده‌اند. همچنین، اطلاعات کودکستان‌های مجری جشنواره به تفکیک استان‌ها جمع‌آوری شد. در مجموع، ۶۴۷ کودکستان در این دوره آزمایشی شرکت دارند که شامل ۱۷۶ کودکستان از آذربایجان شرقی، ۱۵۴ کودکستان از تهران، ۳۸ کودکستان از خراسان شمالی، ۲۰۰ کودکستان از فارس و ۷۹ کودکستان از کردستان است.
او در ادامه به سایر اقدامات اجرایی اشاره کرد و گفت: جلسات توجیهی برای رابطان مناطق و نواحی، همچنین جلسات ویژه مربیان کودکستان‌های مجری طرح برگزار شده است. پس از نشست امروز که به رونمایی از پوستر و لوگوی جشنواره اختصاص دارد، دوره آموزشی ویژه مربیان کودکستان‌ها با هدف آموزش فعالیت‌های تثبیتی جشنواره برگزار خواهد شد.
کارشناس اجرایی جشنواره در پایان با اشاره به مراحل پیش‌روی جشنواره اظهار کرد: فعالیت‌های تثبیتی «طعم کتاب» از چهارم اسفندماه در تمامی کودکستان‌های مجری آغاز خواهد شد. همچنین، طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، جشنواره ملی «طعم کتاب» در اردیبهشت‌ماه به پایان می‌رسد و مراسم اختتامیه آن نیز در همان ماه برگزار خواهد شد.
در پیش‌دبستانی باید به بازی به اندازه شعر و داستان اهمیت داد
مصطفی رحماندوست، شاعر و نویسنده حوزه کودک، در این مراسم با اشاره به وضعیت آموزش پیش‌دبستانی در کشور گفت: تنها نقطه امید من در این برنامه این است که چند سال پیش، قبل از کرونا، تنها ۱۶ درصد از کودکان پیش از دبستان تحت پوشش برنامه‌های آموزشی قرار داشتند. حالا که آمار ۴۶ درصد مطرح شده، حتی اگر نیمی از آن هم درست باشد، باز هم پیشرفت درخور توجهی است.
او بر ضرورت توجه به تجربیات گذشته تأکید کرد: نباید فکر کنید چون اولین نشست را تشکیل داده‌اید، این اولین برنامه در ایران است. در سازمان بهزیستی فعالیت‌های زیادی در این زمینه انجام شده که البته بسیاری از آن‌ها به بیراهه رفته‌اند. در آموزش‌وپرورش هم سه نوع فعالیت برای پیش‌دبستانی اجرا شده که یکی از آن‌ها، که بنده متولی‌اش بودم، طی چهار سال با همکاری حدود ۴۵ نویسنده، شاعر و بازی‌ساز مجموعه‌ای تولید کرد؛ اما باید دید که چه سرنوشتی پیدا کرد. تجمیع تجربیات کمک می‌کند که دوباره راهی که به نتیجه نرسیده، تکرار نشود.
رحماندوست ادامه داد: امیدوارم این جشنواره با تکیه بر تجربیات گذشته، قوی‌تر حرکت کند؛ اما در هر حال، بخش خصوصی کار خودش را انجام می‌دهد و برای جلب توجه تلاش می‌کند که این موضوع در جای خود می‌تواند مثبت باشد. در عین حال، سازمان‌ها و نهادهایی هم هستند که ممکن است بخواهند در روند این برنامه خلل ایجاد کنند.
او با اشاره به رویکرد محتوایی جشنواره گفت: بیشتر صحبت‌هایی که در این جلسه مطرح شد، معنامحور بود؛ اما در پیش‌دبستانی باید به ضدمعنا هم فکر کرد. یعنی نباید تنها بر مفاهیم آموزشی و پیام‌های مستقیم تمرکز داشت، بلکه باید فضای یادگیری را بر پایه بازی شکل داد. پیش‌دبستانی فقط داستان یا فقط شعر نمی‌خواهد؛ هم داستان، هم شعر و هم بازی در کنار هم ضروری هستند. تأکید بیش از حد بر معنا و پیام، به‌ویژه از سوی کسانی که شناخت کافی از دنیای کودکان ندارند، می‌تواند تأثیر منفی بگذارد.
مصطفی رحماندوست در ادامه به آسیب‌های معنامحوری در نظام آموزشی اشاره کرد و گفت: یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پیش‌دبستانی در آموزش‌وپرورش، معنامحوری و سیاست‌محوری است. این نگاه بدون توجه به فهم کودک باعث می‌شود که بسیاری از کودکانی که باید در سیستم آموزش‌وپرورش تحت پوشش باشند، جذب نشوند.
او در پایان خاطرنشان کرد: بازی، شعر، نمایش و داستان باید در کنار هم قرار گیرند و برای شادی کودکان طراحی شوند. وقتی این عناصر هم‌عرض یکدیگر باشند، دنیای کودکانه‌ای سرشار از نشاط، تخیل و خلاقیت شکل خواهد گرفت.
کتاب‌های انتخاب‌شده در جشنواره بر پایه بازی و معناگریزی طراحی شده‌اند
محمد دهریزی در پاسخ به صحبت‌های مصطفی رحماندوست بر هم‌سویی دیدگاه‌های جشنواره با تأکید او بر بازی و رویکردهای غیرمستقیم در آموزش تأکید کرد و گفت: نکته‌ای که آقای رحماندوست مطرح کرد، مسئله بازی و تأثیر آن در یادگیری کودکان است. در جشنواره «طعم کتاب» ، ما دقیقاً به همین مسئله توجه داشته‌ایم. وقتی از "Essential Books" یا کتاب‌های ضروری برای کودکان پیش‌دبستانی صحبت می‌کنیم، باید ببینیم چه نوع شعر یا داستانی برای این گروه سنی واقعاً ضروری است. شاید در این دوره سنی، یک «هیچانه» از هر محتوای دیگری مهم‌تر باشد.
او در ادامه به یکی از چالش‌های اجرای طرح در استان‌های منتخب اشاره کرد و گفت: در مراحل اولیه اجرای جشنواره، زمانی که کتاب‌های شعر و داستان به کودکستان‌ها ارسال شد، برخی از استان‌ها با ما تماس گرفتند و گفتند که این کتاب‌ها «هیچ چیزی ندارند». وقتی از آن‌ها پرسیدیم که منظورشان از این حرف چیست، پاسخ دادند که «این کتاب‌ها معنا و پیام مشخصی ندارند»؛ اما اکنون که این کتاب‌ها در این طرح در حال آزمایش هستند مربیان متوجه شده‌اند که ساختار آن‌ها بر پایه بازی و ریتم طراحی شده است.
دبیر علمی جشنواره با اشاره به نمونه‌ای از کتاب‌های انتخاب‌شده افزود: یکی از کتاب‌های شعری که در این دوره به کودکستان‌ها ارسال شده، کاملاً مبتنی بر بازی است. تمام شعرهای آن با نام‌آوا شروع می‌شود و ادامه پیدا می‌کند. همچنین، در تمامی فعالیت‌های تثبیتی جشنواره، زیربنای اصلی بازی و معناگریزی است. ما به این نیاز کودکان توجه کرده‌ایم و یکی از فعالیت‌های اصلی جشنواره را شعر بازی قرار داده‌ایم که در قالب آن، حدود هشت بازی مختلف بر اساس شعرها طراحی شده است.
دهریزی در پایان تصریح کرد: این همان نکته علمی دقیقی است که آقای رحماندوست مطرح کرد و ما هم در روند طراحی جشنواره به آن توجه ویژه‌ای داشته‌ایم. در واقع، هدف ما این است که ادبیات کودک را از رویکرد صرفاً آموزشی و معناگرا فراتر ببریم و تجربه‌ای لذت‌بخش و مبتنی بر بازی برای کودکان خلق کنیم.
در ادامه، دیگر حاضران در جلسه به گفت‌وگو بر محور اصلی این مراسم پرداختند و در بخش پایانی این مراسم، از پوستر و لوگوی جشنواره ملی «طعم کتاب» رونمایی شد.
∎