فضای مجازی این روزها فرصتی است تا افراد بتوانند در آن هنر، استعداد و توانایی خاص خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و این گونه شناخته شوند و دنبال کنندگان زیادی داشته باشند. این اتفاق به خودی خود بد نیست و از جمله فرصت‌هایی به شمار می‌رود که رسانه‌های مجازی در اختیار افراد برای دیده شدن و حتی موفقیت قرار می‌دهند. اما گاهی برخی افراد، این فرصت موجود در فضای مجازی را به تهدید تبدیل می‌کنند؛ تهدیدی که گاه به خودشان ضربه می‌زند و گاه آبروی دیگران را بازیچه قرار می‌دهد.
بسیاری از کارشناسان معتقدند فضای مجازی شمشیری دو لبه است که فرصت‌ها و تهدیدها در آن شانه به شانه یکدیگر در حرکتند؛ یعنی اگر از آن درست استفاده شود فرصت ساز و اگر از آن نادرست استفاده شود، تهدید آفرین خواهد بود.
در سال‌هایی که رسانه‌های مجازی در کشور فراگیر شده اند در کنار امکانات مناسبی که در اختیار افراد قرار داده اند، شاهد موارد زیادی از سوءاستفاده از فضای مجازی و استفاده نادرست از آن بوده‌ایم. انتشار اخبار کذب یا خبرهای مربوط به زندگی چهره‌های شناخته شده در فضای مجازی توسط برخی افراد، یکی از همین سوءاستفاده‌ها است که با هدف دیده شدن در فضای مجازی صورت می‌گیرد.
در مورد پدیده دیده شدن افراطی در فضای مجازی به هر بهانه‌ای، با عباس جوانشیر، روانشناس گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
عدم مسئولیت مهمترین عامل محتوای سمی
عباس جوانشیر در پاسخ به اینکه چه عواملی باعث می‌شود مردم به دنبال محبوبیت در فضای مجازی باشند گفت: تلاش برای دیده شدن در فضای مجازی دلایل مختلفی را به همراه دارد. فضای مجازی می‌تواند به افراد کمک کند تا با دیگران ارتباط برقرار کنند و احساس تعلق به یک جامعه یا گروه خاص را تجربه کنند.
وی در ادامه افزود: دیدن موفقیت‌ها و محبوبیت دیگران در فضای مجازی ممکن است افراد را به رقابت وادار کند تا خود را با دیگران مقایسه کنند و به دنبال جلب توجه بیشتر باشند. برای برخی افراد، محبوبیت در فضای مجازی می‌تواند به فرصت‌های اقتصادی مانند همکاری با برندها، تبلیغات و کسب درآمد منجر شود. فرهنگ عامه و رسانه‌ها اغلب بر اهمیت محبوبیت و شهرت تأکید می‌کنند که می‌تواند افراد را به سمت جلب توجه در فضای مجازی سوق دهد.
این روانشناس در مورد اینکه چرا بعضی از افراد مرزهای اخلاقی را در فضای مجازی زیر پا می‌گذارند بیان داشت: فضای مجازی اغلب به افراد این امکان را می‌دهد که ناشناس بمانند یا هویت خود را پنهان کنند. این ناشناس بودن می‌تواند احساس مصونیت از پیامدهای اعمال را ایجاد کند و افراد را به رفتارهای غیراخلاقی تشویق کند. گاهی هم ممکن است افراد این احساس را داشته باشند که رفتار آن‌ها تاثیر بر روی دیگران ندارد و این عدم حس مسئولیت منجر به رفتارهای غیر اخلاقی در فضای مجازی می‌شود. برخی افراد ممکن است برای جلب توجه و دیده شدن، به رفتارهای غیراخلاقی متوسل شوند. این رفتارها می‌تواند شامل انتشار مطالب جنجالی، توهین یا تخریب دیگران باشد.
جوانشیر با تاکید بر اینکه تایید خارجی اجتماع همیشه پایدار نیست اظهار کرد: برای بسیاری از افراد، تأیید اجتماعی در فضای مجازی (مانند لایک‌ها، کامنت‌های مثبت، و افزایش فالوورها) به عنوان یک منبع خارجی برای تقویت عزت نفس عمل می‌کند. وقتی دیگران محتوای آن‌ها را تأیید می‌کنند، فرد احساس می‌کند که ارزشمند است و وجودش مورد توجه سایرین قرار دارد. این تأیید می‌تواند به طور موقت احساس خوبی ایجاد کند و عزت نفس فرد را افزایش دهد. اما از آنجا که این تأیید خارجی بوده و پایدار نیست؛ ممکن است فرد به طور مداوم به دنبال تأیید بیشتر باشد.
پناهگاه مجازی
وی در مورد تفاوت رفتار در فضای مجازی و دنیای حقیقی اذعان کرد: در دنیای مجازی افراد می‌توانند جسورتر رفتار کنند. این پدیده به عنوان "اثر جرأت‌پذیری آنلاین" شناخته می‌شود. برای مثال، افراد ممکن است در فضای مجازی نظرات تندتری بیان کنند یا به رفتارهای پرخاشگرانه روی آورند. در دنیای واقعی، افراد معمولاً به دلیل ترس از پیامدهای مستقیم (مانند واکنش‌های فیزیکی یا اجتماعی) محتاط‌تر عمل می‌کنند و مراقب رفتارهای خود هستند.
این روانشناس با اشاره به رفتارهای غیر متعارف در فضای مجازی و تاثیر آن به سلامت روان افراد گفت: قربانیان رفتارهای غیر متعارف در فضای مجازی دچار استرس و اظطراب می‌شوند و در بلند مدت افسردگی عاید حالشان خواهد شد. رفتارهای غیر متعارف باعث کاهش عزت نفس شده و احساس بی‌ارزش بودن را به فرد ایجاد خواهد کرد.
جوانشیر عامل موفقیت محتوای ویروسی منفی را اینگونه بیان می‌کند: محتوای منفی اغلب با ایجاد جنجال و تحریک احساسات مخاطب مانند خشم، ترس یا نفرت سعی در جذب توجه دارد. این نوع محتوا با استفاده از عناوین جذاب، کاربران را به بازدید و اشتراک گذاری آن ترغیب می‌کند. برخی از محتواهای منفی با ایجاد حس فوریت و اضطراب در مخاطب، او را وادار به واکنش سریع و بدون فکر می‌کنند. برای مثال، اخبارهای جعلی و شایعاتی که در مورد یک موضوع خاص منتشر می‌شوند، می‌توانند باعث ایجاد ترس و نگرانی در بین مردم شوند و به سرعت پخش شوند. محتواهای منفی با سوءاستفاده از احساسات و باورهای مخاطب، سعی در جذب توجه و گسترش خود دارند. برای مثال، محتوایی که به یک گروه خاص از افراد توهین می‌کند یا باورهای آن‌ها را زیر سؤال می‌برد، می‌تواند با تحریک احساسات آن‌ها، به سرعت پخش شود.
استفاده بیش از حد ممنوع
وی در مورد جلوگیری از آسیب‌های روانی محتوای سمی فضای مجازی تصریح کرد: والدین و مربیان باید با افراد در مورد فضای مجازی، مزایا و خطرات آن و نحوه استفاده صحیح و مسئولانه از آن صحبت کنند. این گفتگو باید به صورت باز و صادقانه باشد و به افراد اجازه دهد تا سؤالات خود را بپرسند و نگرانی‌های خود را بیان کنند. محدودیت‌های مشخصی را برای استفاده کودکان و نوجوانان از فضای مجازی می‌تواند کمک کننده باشد. این قوانین می‌تواند شامل مدت زمان استفاده، نوع محتوای مجاز و نحوه تعامل با دیگران در فضای مجازی را دربر بیگرد.
جوانشیر در پایان آموزش را یکی از مهمترین راه‌ها برای در امان ماندن از مضرات فضای مجازی دانست و گفت: والدین و مربیان باید خودشان الگوی مناسبی برای استفاده از فضای مجازی باشند. آن‌ها باید استفاده بیش از حد از فضای مجازی پرهیز کنند و نحوه صحیح و مسئولانه استفاده از آن را به افراد نشان دهند.
خدابخش حکیمی_خبرنگار تحریریه جوان قدس