چهارم شعبان، زادروز پرچمدار وفاداری کربلاست؛ شهیدی که از مکتب امیرالمؤمنین(ع) درس ایثار آموخت و در سایه‌سار تربیت فاطمه ام‌البنین(س) به قله‌های انسانیت رسید.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد عابدی، عضو هیئت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ سیره عباس(ع) از تربیت الهی در آغوش ولایت تا فداکاری بی‌نظیر در حماسه عاشورا را واکاوی کردیم. شهیدی که امام صادق(ع) او را «بصیرتی نافذ و ایمانی استوار» خواند و تاریخ، وفاداریش را اسطوره‌ای جاوید نامید.

تربیت الهی حضرت عباس(ع)

حجت‌الاسلام عابدی در ابتدا با اشاره به ولادت حضرت ابوالفضل عباس(ع) می‌گوید: خداوند در چهارم شعبان‌ سال‌ 26‌ هجری فرزندی به امیرمومنان(ع) عنایت فرمود که حضرت او را عباس نامید. عباس به معنای درهم شدن پوست و گرفتگی‌ صورت است‌ و امام(ع) می‏دانست که او بر دشمنان حق، عبوس و در جنگ‏ها غیور خواهد بود. در گزارشی کلی، دوران زندگی حضرت عباس(ع) را می‏توان به دو مرحله تقسیم کرد. نخست دوران کودکی که بیشتر به تربیت و شکل گیری شخصیت ایشان در کنار دو فرزند حضرت فاطمه زهرا(س) یعنی حسنین (ع) اختصاص داشت و سپس دوران جوانی تا شهادت که از جهتی به سه مقطع مهم تقسیم می‌شود. چهارده سال زندگی با پدر بزرگوارشان، ده سال دوران امامت برادر بزرگوارشان امام حسن(ع) و ده سال در دوران امامت امام حسین(ع). مهم این است که بدانیم عموم این دوره‌ها مورد غفلت تاریخ نگاران قرار گرفته و اندک اطلاعاتی از زندگی ایشان گزارش شده است.

ایشان در ادامه توضیح می‌دهد: علاوه بر وجود مادری با فضیلت یعنی فاطمه ام البنین(س) و پدری معصوم، یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و کمال الهی حضرت عباس(ع)، حضور دو فرزند حضرت فاطمه در خانه امام علی(ع) بود. امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و همین طور حضرت زینب(ع) هرکدام الگو و زمینه ساز تعالی شخصیت حضرت عباس(ع) بودند. در این فضای معنوی، عباس(ع) توانست به مراتب عالی‌تری از انسانیت و دیانت دست یابد، غیرت دینی در وجودش غلیان کند و عظمت اهل بیت(ع) را با تمام وجود باور کند. حضرت ام‌البنین، مادر حضرت عباس(ع) نیز در تربیت فرزندان خود نقشی اساسی داشت بگذریم از این که بر اساس آنچه از نحوه گزینش ام البنین برای ازدواج با امیرمومنان(ع) گزارش شده است می توان به ابعادی از شخصیت ذاتی همچون شجاعت و غیرت حضرت ابوالفضل(ع) ملتفت شد. همچنین این مادر ایثارگر و محب اهل بیت(ع) با مقدم داشتن امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و حضرت زینب(س) بر فرزندان خود، همواره آنان را با مقام والا و جایگاه بلند اهل بیت پیامبر(ص) آشنا می‌ساخت. این تلاش مادرانه در نهایت به بار نشست و فرزندی همچون عباس(ع) به جهان معرفی شد که سرشار از ایمان و وفاداری به خاندان پیامبر(ص) بود.

حضرت عباس(ع)؛ تجسم بصیرت، شجاعت و وفاداری در کربلا

حجت‌الاسلام عابدی در تحلیل بصیرت بی‌نظیر حضرت عباس(ع) می‌فرماید: عباس(ع) از سرچشمه جوشان علم و حکمت پدر خود، امام علی(ع) بهره‌مند بود. محدث نوری(ره) نقل می‌کند که روزی امام علی(ع) حضرت عباس(ع) و حضرت زینب(س) را که کودکان خردسالی بودند، در دامن خود نشاند. در آن روزها حضرت عباس(ع) زبان گشوده بود و توانسته بود جملاتی کوتاه بیان کند. امام علی(ع) از او خواست که کلمه واحد را بگوید و عباس به‌راحتی آن را تکرار کرد. اما زمانی که امام از او خواست که کلمه "دو" را بگوید، عباس سکوت کرد. هنگامی که امام علت را جویا شد، عباس در پاسخ گفت: "پدر! شرم دارم با زبانی که خدا را به یگانگی می‌خوانم، دو بگویم." امام علی(ع) از این پاسخ پاکیزه عباس شادمان شده و پیشانی‌اش را بوسید.

دکتر عابدی ادامه می‌دهد: دوران نوجوانی و 14 سال حضور در محضر پدر، برای حضرت عباس(ع) دوران بسیار گران‌بهایی بود تا با شجاعت علوی آشنا شود. جالب این که عباس(ع) با این که در سن نوجوانی بود در جنگ‌ها حضور می‌یافت تا آداب جنگ را بیاموزد و از رشادت‌ها و مدیریت پدر درس بگیرد. بر اساس برخی روایات، حضرت عباس(ع) در بسیاری از جنگ‌ها حضور داشت، اگرچه برخی معتقدند که او در تمام نبردها مشارکت نداشت. یکی از نمونه‌های بارز این حضور، جنگ صفین است که در آن زمان حضرت عباس تنها دوازده سال داشت، اما در آن میدان حماسه‌ای شگفت‌انگیز خلق کرد.

حضرت عباس(ع): درخشنده‌ترین ستاره بنی‌هاشم و پیشوای وفاداری

این کارشناس دینی در ادامه به برخی از کنیه‌های حضرت عباس(ع) اشاره کرده و می‌افزاید: به دلیل ویژگی‌های اخلاقی برجسته و تربیت عالی حضرت عباس(ع)، کنیه‌ها و عناوین بسیاری برای ایشان ذکر شده است. یکی از معروف‌ترین این کنیه‌ها «ابوالفضل» است. گفته می‌شود حضرت عباس(ع) فرزندی به نام فضل داشت و البته آورده اند که این کنیه به خاطر آن بود که وی سرچشمه‌ فضائل بسیاری بود. کنیه دیگر «ابوالقاسم» است که به دلیل داشتن فرزندی به نام قاسم به ایشان اطلاق می‌شد. طبق برخی روایات تاریخی، حضرت قاسم(ع) در کربلا به شهادت رسید. جابر بن عبدالله انصاری خطاب به حضرت عباس(ع) می‌گوید: «السلام علیک یا اباالقاسم، السلام علیک یا عباس بن علی». کنیه سوم «ابوالقربة» است که در تاریخ خمیس و مقاتل الطالبین از جرمی بن العلا نقل شده است. این کنیه به دلیل خدمات حضرت عباس(ع) به عنوان سقای اهل بیت(ع) در دوران کودکی، به ایشان اطلاق می‌شد چون حضرت میان بنی‌هاشم به ابوالقربة یعنی صاحب مشک مشهور بود.

ایشان در ادامه، به بررسی برخی از القاب حضرت عباس(ع) پرداخته و می‌گوید: لقب‌های هر فرد به نوعی انعکاسی از ویژگی‌های حقیقی او هستند و در مورد اهل بیت(ع)، این لقب‌ها بر اساس صفات و ویژگی‌های ممتاز آنان به آن‌ها داده شده است. در مورد حضرت عباس(ع) نیز چنین است. هر یک از القاب ایشان، سرفصلی از شخصیت والای او را بازگو می‌کند. برخی از مهم‌ترین القاب حضرت عباس عبارتند از قمر بنی‌هاشم، باب الحوائج، طیار، اطلس، شهید، عبد صالح، عبد صدیق، سقا، کبش‌الکتبه، سپهسالار، قهرمان علقمه، پرچمدار، ناصر ابن رسول‌الله، داعی الی سبیل‌الله، ولی‌الله، ناصح، مظلوم، المطیع‌لله‌ورسوله، المواسی (فداکار)، صابر، مجاهد، محامی، دافع، المجیب، حبیب‌الله و...

دکتر عابدی با شرح برخی از مهمترین این القاب توضیح می‌دهد: لقب «قمر بنی‌هاشم» به حضرت عباس(ع) اعطا شده است، چون چهره نورانی و زیبا و درخشان او همچون ماه، همگان را شگفت‌زده می‌کرد. حضرت عباس(ع) نه تنها ماه بنی‌هاشم بلکه ماهی درخشان در جهان اسلام بود. حضرت عباس(ع) همچنین «طیار» بود، لقبی که از روایت‌هایی برگرفته شده است که امام علی(ع) در آن‌ها بشارت می‌دهند که خداوند به حضرت عباس(ع) همانند جعفر بن ابی‌طالب دو بال در بهشت خواهد داد تا با آن‌ها در آسمان‌ها پرواز کند، به گونه‌ای که شهیدان به مقام و منزلت او غبطه می‌خورند. از برجسته‌ترین و مهم‌ترین القاب حضرت عباس(ع) لقب «سقا» است. حضرت عباس در روز عاشورا پس از آنکه دشمنان مسیر آب رسانی به اهل بیت(ع) را مسدود کردند، بارها صفوف دشمن را شکافت و خود را به فرات رساند تا آب به تشنگان اهل بیت برساند، اقدامی که در نهایت به شهادت او انجامید. «کبش‌الکتبه» نیز لقب دیگری است که به حضرت عباس(ع) داده شده است. این لقب به دلیل فرماندهی شجاعانه و تدبیر عالی حضرت در روز عاشورا به او اطلاق شده است. حضرت عباس(ع) با دلاوری و تدبیر خود، نیروهای سپاه کربلا را در روز عاشورا هدایت می‌کرد و به‌خوبی توانست دفاعی بی‌نظیر از اهل بیت(ع) به نمایش بگذارد.

فداکاری، بصیرت و عبادت حضرت عباس(ع)

این مفسر قرآن کریم تشریح می‌کند: حضرت عباس بن علی(ع) شخصیتی است که در تاریخ اسلام نه‌تنها به عنوان یک قهرمان فداکار و رشید شناخته می‌شود، بلکه الگویی بی‌نظیر از کمالات انسانی برای تمام انسان‌ها، به‌ویژه جوانان، به‌حساب می‌آید. شخصیت حضرت عباس(ع) در تمامی ابعاد، از ایمان و فداکاری گرفته تا شجاعت و عبادت، آموزه‌هایی بی‌پایان برای انسان‌ها به‌ویژه مسلمانان دارد. آن حضرت در تمام دوران زندگی خود، با ایمان و بصیرت استوار به دین اسلام وفادار ماند و در روز عاشورا آن‌چنان نمونه‌ای از فداکاری و ایثار شد که تاریخ هیچ‌گاه آن را فراموش نخواهد کرد. در روایتی نقل شده در بحارالانوار امام صادق(ع) در وصف ایشان فرمود «عمویم عباس بن علی، بصیرتی نافذ و ایمانی استوار داشت و همراه اباعبدالله(ع) جهاد کرد و به نیکویی از امتحان برآمد و شهید شد». این روایت نشان‌دهنده ایمان قوی حضرت عباس(ع) است که در تمام مراحل زندگی‌اش پابرجا و ثابت قدم بود. عبادت و تهذیب نفس حضرت عباس(ع) نیز یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته شخصیت او است. طبق نقل‌هایی از تاریخ، از جمله در مقاتل‌الطالبین آمده است که بین دو چشمان حضرت عباس(ع) اثری از سجده‌های طولانی و مداوم او مشاهده می‌شد.

ولایت مداری و دشمن شناسی حضرت عباس(ع)

دکتر عابدی در پایان می‌گوید: حضرت عباس(ع) در طول زندگی‌اش نشان داد که نه تنها در میدان جنگ قهرمانی بزرگ است، بلکه در ادب و احترام به بزرگان نیز الگویی ممتاز است. او برادرش امام حسین(ع) را همیشه با عنوان «سیدی و مولای» می‌خواند. احترام عباس(ع) به مقام امام حسین(ع) فراتر از هر نوع فرمان‌برداری معمولی بود؛ چرا که او همواره بر این باور بود که امام حسین(ع) نه‌تنها برادر او، بلکه امام و پیشوای واقعی است. او نه تنها از نظر فکری و عقیدتی، بلکه در عمل نیز ولایت‌پذیر بود و در روز عاشورا به‌طور خاص نشان داد که چگونه باید از ولی‌الله در مسیر حق پیروی کرد. حضرت عباس(ع) علاوه بر ولایت‌پذیری، بصیرتی عمیق داشت که در کربلا و حتی قبل از آن به وضوح دیده می‌شود. در یکی از رویدادهای تاریخی، زمانی که نامه‌ای از طرف دشمن برای حضرت عباس(ع) ارسال شد تا ایشان در امان باشند، عباس(ع) با قاطعیت تمام پاسخ داد: «ما را نیازی به امان نیست. امان خدا بهتر از امان فرزند سمیه است.» حضرت عباس(ع) در این لحظه به وضوح نشان داد که تنها راه درست برای یک مسلمان، پیروی از امام حسین(ع) است و هیچ‌گاه در برابر تهدیدات دشمن کوتاه نخواهد آمد. در تاریخ اسلام فداکاری و ایثار او در روز عاشورا به شدت مورد ستایش قرار گرفته است. زیارت‌نامه‌های مختلف نیز بارها از حضرت عباس(ع) به عنوان «المواسی اخاه بنفسه» یاد کرده‌اند، یعنی آن‌که جان خود را برای برادرش فدای کرد. به جهت چنین ویژگی‌های شخصیتی است که امام صادق(ع) در زیارتنامه‌ای برای حضرت ابوالفضل(ع) چنین عبارات رفیعی در حق ایشان دارد: «أَشْهَدُ لَکَ بِالتَّسْلِیمِ وَ التَّصْدِیقِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِیحَةِ لِخَلَفِ النَّبِیِّ الْمُرْسَلِ وَ السِّبْطِ الْمُنْتَجَبِ وَ الدَّلِیلِ الْعَالِمِ وَ الْوَصِیِّ الْمُبَلِّغِ وَ الْمَظْلُومِ الْمُهْتَضَمِ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنْ رَسُولِهِ وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عَنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ص أَفْضَلَ الْجَزَاءِ بِمَا صَبَرْتَ وَ احْتَسَبْتَ وَ أَعَنْتَ- فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ».