به گزارش خبرگزاری ایمنا، خاک نه تنها بستر رشد گیاهان است، بلکه یکی از مهمترین منابع طبیعی برای تأمین امنیت غذایی و حفظ تعادل اکوسیستم نیز است، با این وجود خاک‌های با ارزش و حاصلخیز در بسیاری از مناطق جهان از جمله ایران به دلیل فعالیت‌های انسانی و تغییرات محیطی در حال نابودی هستند؛ فرسایش خاک، شوری و کاهش مواد آلی از جمله چالش‌های اصلی هستند که توانایی خاک در تأمین غذا و حفظ محیط زیست را تهدید می‌کنند.
خاک، پایه اصلی تأمین ارزش غذایی
خاک سالم و حاصلخیز پایه اصلی کشاورزی و تولید غذا است، بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، بیش از ۹۵ درصد از غذای مصرفی انسان به طور مستقیم یا غیرمستقیم از خاک تأمین میشود، این شامل محصولات کشاورزی، علوفه برای دام‌ها و حتی مواد اولیه برای صنایع غذایی است، خاک نه تنها مواد مغذی مورد نیاز گیاهان را تأمین می‌کند، بلکه به عنوان فیلتری طبیعی برای آب‌های زیرزمینی نیز عمل می‌کند.
در ایران خاک‌های حاصلخیز مناطق شمالی و غربی کشور نقش کلیدی در تولید محصولات استراتژیک همچون گندم، برنج و میوه دارند، با این حال، فرسایش خاک، شوری و کاهش مواد آلی به طور جدی توانایی خاک در تأمین ارزش غذایی را تهدید می‌کند، بر اساس آمارهای وزارت جهاد کشاورزی سالانه حدود ۱۶ تن در هکتار، خاک در ایران از بین می‌رود، که این امر تأثیر مستقیمی بر کاهش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی کشور دارد.
مناطق دارای خاک با ارزش در ایران و جهان
در ایران و جهان برخی مناطق به دلیل شرایط خاص جغرافیایی و اقلیمی دارای خاک‌های با ارزش و محدودی هستند که حفظ آنها از اهمیت بالایی برخوردار است، برای نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. خاک‌های جنگلی شمال ایران، این خاک‌ها به دلیل غنای مواد آلی و ساختار مناسب از حاصلخیزترین خاک‌های کشور محسوب می‌شوند، با این حال تغییر کاربری اراضی و تخریب جنگل‌ها این خاک‌ها را در معرض خطر قرار داده است.
۲. خاک‌های دشت‌های حاصلخیز همچون دشت مغان و دشت قزوین، این مناطق به دلیل خاک‌های غنی نقش کلیدی در تولید گندم و سایر محصولات استراتژیک دارند.
۳. خاک‌های مناطق کویری و شور، این خاک‌ها اگرچه برای کشاورزی معمولی مناسب نیستند، اما در صورت مدیریت صحیح می‌توانند برای کشت گیاهان مقاوم به شوری همچون پسته استفاده شوند.
در سطح جهانی نیز مناطقی همچون دشت‌های اوکراین، خاک‌های سیاه (چرنوزم) که به عنوان یکی از حاصلخیزترین خاک‌های جهان شناخته می‌شوند، از اهمیت بالایی برخوردارند، این خاک‌ها به دلیل غنای مواد آلی، توانایی بالایی در تولید غلات دارند و حفظ آنها برای امنیت غذایی جهانی حیاتی است.
تهدیدات پیش روی خاک‌های با ارزش
خاک‌های با ارزش در ایران و جهان با تهدیدات متعددی روبه‌رو هستند، برخی از این تهدیدات عبارتند از:
۱. فرسایش خاک، سالانه میلیاردها تن خاک در اثر فرسایش آبی و بادی از بین می‌رود.
۲. شوری خاک، افزایش شوری خاک به دلیل آبیاری نادرست و تغییرات اقلیمی، حاصلخیزی خاک را کاهش می‌دهد.
۳. تغییر کاربری اراضی، تبدیل اراضی کشاورزی به مناطق مسکونی یا صنعتی موجب از بین رفتن خاک‌های حاصلخیز میشود.
۴. برداشت بی رویه و تجارت غیرقانونی خاک، در برخی مناطق خاک‌های حاصلخیز برای مصارف صنعتی یا صادرات غیرقانونی برداشت می‌شوند.
ضرورت جلوگیری از تجارت و برداشت بی رویه خاک
برداشت بی رویه و تجارت غیرقانونی خاک یکی از تهدیدات جدی برای خاک‌های با ارزش است، در برخی موارد خاک‌های حاصلخیز برای مصارف صنعتی یا حتی صادرات غیرقانونی برداشت می‌شوند، که این امر نه تنها حاصلخیزی خاک را کاهش می‌دهد، بلکه موجب تخریب اکوسیستم‌های طبیعی نیز میشود، برای نمونه در برخی مناطق شمالی ایران، برداشت خاک برای مصارف ساختمانی به طور جدی جنگل‌ها و اراضی کشاورزی را تهدید می‌کند.
بر اساس قانون حفاظت از خاک مصوب ۱۳۹۸، هرگونه برداشت، جا به جایی و تجارت خاک بدون مجوز ممنوع است، با این حال اجرای این قانون به دلیل کمبود نظارت و امکانات، با چالش‌های روبه‌رو است، برای جلوگیری از برداشت بی رویه خاک لازم است اقدامات زیر انجام شود:
۱. تقویت قوانین و نظارت، افزایش نظارت بر مناطق دارای خاک با ارزش و اعمال جریمه‌های سنگین برای متخلفان.
۲. آموزش و آگاهی بخشی، آموزش کشاورزان و جوامع محلی درباره اهمیت حفظ خاک و روش‌های مدیریت پایدار آن.
۳. استفاده از فناوری‌های نوین، استفاده از سامانه‌های پایش ماهواره‌ای برای شناسایی و جلوگیری از برداشت غیرقانونی خاک.
۴. توسعه کشاورزی پایدار، تشویق به استفاده از روش‌های کشاورزی پایدار که موجب حفظ حاصلخیزی خاک می‌شوند.
راهکارهای کلیدی برای حفظ خاک‌های با ارزش
برای حفظ خاک‌های با ارزش و جلوگیری از نابودی آنها، راهکارهای متعددی همچون اجرای برنامه‌های حفاظت از خاک، اجرای برنامه‌هایی همچون کشاورزی حفاظتی، کشت محصولات پوششی و ایجاد بادشکن‌ها، مدیریت پایدار منابع آب، جلوگیری از آبیاری نادرست که موجب شوری خاک میشود، توسعه تحقیقات خاکشناسی، استفاده از تحقیقات علمی برای بهبود روش‌های مدیریت خاک، همکاری بین‌المللی، همکاری با سازمان‌های بین‌المللی همچون FAO برای تبادل دانش و فناوری‌های نوین است.
به گزارش ایمنا، خاک به عنوان یکی از مهمترین منابع طبیعی نقش کلیدی در تأمین ارزش غذایی و امنیت غذایی جهان ایفا می‌کند، با این حال خاک‌های با ارزش و محدود در ایران و جهان به دلیل برداشت بی رویه، تغییر کاربری اراضی و مدیریت نادرست در معرض خطر نابودی قرار دارند.
حفظ این خاک‌ها نه تنها برای تأمین غذا، بلکه برای حفظ تعادل اکوسیستم و جلوگیری از بحران‌های محیط زیستی ضروری است، با تقویت قوانین، افزایش نظارت و آموزش جوامع محلی می‌توان از تخریب بیشتر این منابع ارزشمند جلوگیری کرد.