به گزارش خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، سمیه محمدی؛ اخلاق والای پیامبر گرامی اسلام (ص) دارای ابعاد گوناگون فردی، اجتماعی، خانوادگی و غیره بوده و یکی از دلایل توسعه دین مبین اسلام در مدت زمانی کوتاه ارزیابی می‌شود. درباره توضیح بیشتر در این خصوص، با استاد محمد جواد گودینی نویسنده کتاب "چهل حدیث در اخلاق پیامبر رحمت (ص) به گفت‌و‌گو نشستیم و نظر وی را در این باره جویا شدیم که متن گفت‌و‌گو تقدیم نگاه شما عزیزان می‌شود.
در آیاتی از قرآن مجید، به این موضوع اشاره شده و حتی رسول خدا (ص) به عنوان الگو و اسوه مومنان معرفی گردیده است. لطفا در این خصوص توضیح دهید:
بله خداوند بزرگ در آیاتی از قرآن کریم به اخلاق والا و کریمانه خاتم پیامبران (ص) اشاره جسته و از جمله خداوند بلند مرتبه آن پیامبر والاتبار (ص) را «رحمة للعالمین» توصیف فرموده که بسان خورشیدی عالمتاب برای همه جهانیان موجب خیر و رحمت بوده و جلوه رحمت گسترده خداوند است؛ خدایی که رحمتش همه را فراگرفته و کسی را از لطفِ بی انتهای خویش بی بهره نمی‌سازد. پیامبر اکرم (ص) در طول تاریخ آنچنان برجسته و دارای روحی بزرگ و جایگاهی والا و بی همتا بوده است که با گذر سده‌ها و حتی هزاره‌ها از زمان حضور بشر بر کره زمین نمی‌توان مانندی برای ایشان یافت و کسی را همتایش بویژه در مکارم اخلاقی و رفتار انسانی دانست؛ همو که هدف اصلی بعثتش را به کمال رساندن مکارم اخلاقی معرفی فرموده است.
رسول خدا (ص) که برای هدایت همه بشریت (همه مکان‌ها و زمان‌ها) از سوی خداوند ماموریت داشته است تا دین جهانی ش را به مردم عرضه کند، در طول بیست و سه سال دوران رسالتش کوشش بسیاری در راه رهنمون کردن توده‌های مردمی به راه راست و درست کرداری و درست رفتاری و آزاد سازی انسان از یوغ جباران، ستمگران و طاغوتیان، مبارزه با شرک و بت پرستی، رویارویی با خرافات، باور‌های ناصواب و رسوم جاهلی، همچنین تربیت صحیح و وحیانی انسان‌ها و ابلاغ وحی الهی به انجام رساند و در راه دین خدا و گسترش آیین انسان ساز اسلام سختی‌ها، مشقت‌ها و ناملایمات فراوانی را متحمل شد. پیامبر اسلام (ص) آن چنان در راه تربیت معنوی پیروانش و رویارویی با زشتی‌ها و پلشتی‌ها سختی و رنج را بر خویش هموار می‌ساخت که از جانب خداوند دستور آمد: «ای طه [ای پیامبر]؛ ما قرآن را بر تو نازل نکرده‌ایم که خود را به رنج و سختی بیاندازی.» (سوره طه، آیه ۱ و ۲).
در آیه دیگری از قرآن کریم، پروردگار بلند مرتبه اخلاق رسولش (ص) را این گونه توصیف نموده است: «از جمله (نمونه‌ها و جلوه های) رحمتِ خداوند بر تو این است (که با مردمان) نرم و مهربان هستی و اگر خشن و سخت دل بودی، از پیرامونت پراکنده می‌شدند. پس آنان را ببخش و برایشان طلب آمرزش کن و در کار‌ها با آنان رایزنی نما. زمانی که تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ خداوند توکل کنندگان را دوست می‌دارد». (سوره آل عمران، آیه ۱۵۹).
پیامبر اکرم (ص) خود بزرگترین معلمِ اخلاق برای بشریت بوده و خداوند بزرگ نیز اخلاق پیامبرش (ص) را در چندین جای کتاب آسمانی اش، ستوده و از جمله اخلاق آن حضرت (ص) را عظیم و بزرگ توصیف فرموده و سیره و رفتار آن بزرگوار (ص) نیز گویای این واقعیت است که پیامبر (ص) با دیگران با مهربانی و خیرخواهی رفتار می‌نمود و حُسن اخلاق و گفتار پسندیده با دیگران، گذشت از خطا و اشتباه دیگران و دوری از انتقام، ادب در گفتار، فروتنی و مدارای با مردم از جمله جلوه‌های برجسته اخلاقی خاتم پیامبران (ص) بوده که برای همه پیروان آن حضرت (ص) دارای درس بوده و سزاوار است همه ما به آن بزرگوار (ص) تاسی نموده و از اخلاق والایش بیاموزیم.
در صورت امکان، با ذکر نمونه‌های روایی و تاریخی، جلوه‌های اخلاق رسول اکرم (ص) را شرح دهید
- پیامبر گرامی اسلام (ص) در آراستگی‌ها و فضیلت‌های اخلاقی همچون راستگویی، امانت داری، خوش رفتاری، حُسن خُلق، شجاعت، حق طلبی، قیام در راه خدا، پاکدامنی، ادب، فروتنی، زهد و بی رغبتی به دنیا، آخرت گرایی، بُردباری، گذشت از خطای دیگران، ایستادگی در راهِ استوار الهی، مهربانی، خیرخواهی برای دیگران، خوش رفتاری با کودکان، احترام به بانوان، خوش گفتاری و فصاحت، عزت نفس، دلیری، وفای به عهد و پیمان و ... یگانه همه روزگاران بوده است. فضایل آن حضرت (ص) آن چنان برجسته بوده که حتی مشرکانِ قریش نیز به آن معترف بوده و از جمله تصریح می‌نمودند از او هرگز سخنِ دروغی نشنیده‌اند و به راست گویی و امانت داری و دیگر فضیلت‌های رسول خدا (ص) اذعان می‌کردند.
از امیرمومنان (ع) به عنوان برجسته‌ترین شاگردِ مکتب پیامبر اسلام (ص) که تربیت یافته شخصِ شَخیص پیامبر (ص) بوده و از کودکی در دامان پرمهر خاتم پیامبران (ص) تربیت یافته، روایت شده در توصیف اخلاق رسول اکرم (ص) چنین فرموده است: «(پیامبر خدا «ص») بخشنده‌ترین مردم بود و سینه‌اش از همگان دلیرتر و زبانش از دیگران راستگوتر و از همه مردم باوفاتر به عهد و پیمان و نرم خوتر [از همگان]بود و در خوش رفتاری [و حسن معاشرت با دیگر انسان‌ها]نیز از همگان بالاتر بوده است… من مانند رسول خدا (ص) را هرگز ندیده‌ام.»
یکی از ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری پیامبر خدا (ص)، فروتنی بوده است؛ رسول خدا (ص) به تصریح روایات، بسان بردگان بر زمین می‌نشست و هرگز فخر فروشی نکرده و از رفتار‌های خودپسندانه بدور بوده است؛ به روایت ذیل توجه کنید:
امام جعفر بن محمد (ع) در توصیف خاکساری و تواضع رسول خدا (ص) چنین فرموده است: «پیامبر خدا «ص» همچون بردگان غذا تناول می‌فرمود و همانند آنان روی زمین (و با خاکساری) می‌نشست و می‌دانست که بنده است.»
از سعید بن جُبَیر (یکی از تابعان برجسته) نیز در روایتی چنین نقل است: «پیامبر خدا (ص) بر زمین می‌نشست و روی زمین غذا می‌خورد [و از هر گونه تکبر، خود برتر بینی و خود پسندی پاک و مُبرا بود و از زندگی ساده‌ای برخوردار و بسیار متواضع بود]… و خواسته بردگان را اجابت می‌فرمود».
نماز که از برترین فرائض الهی بوده، آن چنان محبوب پیامبر (ص) بوده که درباره علاقه فراوانش به این فریضه الهی، چنین فرموده است: «خنکی دیده من در نماز و روزه قرار داده شده است.»
اقامه نماز در کنار دیگر فضیلت‌ها و خوبی‌ها همانند نیکی و احسان به دیگران، از سفارش‌های رسول خدا (ص) به پیروانش بوده و در سیره پیامبر (ص) نیز جلوه‌ای خاص داشته و آن حضرت (ص) از فراوانی نماز و عبادت، خسته نمی‌گشت. از عبدالله بن مسعود روایت است که رسول خدا (ص) فرمود: «محبوبترین کار‌ها نزد خداوند، نماز، نیکی و جهاد در راه خدا است.»
پیامبر گرامی اسلام (ص) که از حُسن اخلاق، گذشت و بردباری شگفت انگیزی برخوردار بود، همواره مردم را به اخلاق نیک و مدارا کردن با دیگران فراخوانده است؛ از فرستاده خدا (ص) روایت است که فرمود: «مدرا کردن با مردم، نیمی از ایمان است و همراهی با آنان [دوستی، محبت و نزدیکی به مردم]نیمی از زندگی [و خوشی‌های زندگی]است.
از دیگر ویژگی‌های آراسته پیامبر اسلام (ص)، انجام کار‌های خویش به دست خود و دوری از به زحمت انداختن دیگران بوده است. پیامبر اسلام (ص) همواره می‌کوشید کار‌های خود را به دستان مبارک خویش به انجام رسانده و باری بر دوش دیگران نباشد و این ویژگی خاتم پیامبران (ص) برای همگان درس آموز است. در این خصوص حکایتی تاریخی نقل شده که روایت آن خالی از لطف نیست:
در یکی از سفر‌هایی که برای رسول خدا (ص) پیش آمد، قرار شد گوسفندی را ذبح کرده و از گوشت آن حیوان، غذایی تهیه شود. یکی از اصحاب گفت: من آن را ذبح می‌کنم. دیگری گفت: من نیز پوست آن را می‌کَنَم. در این هنگام پیامبر اسلام (ص) فرمود: من نیز هیزم جمع می‌کنم. اصحاب گفتند: ما به جای شما کار می‌کنیم.
پیامبر اسلام (ص) فرمود: می‌دانم شما مرا کفایت می‌کنید؛ اما من دوست ندارم از شما جدا باشم [و متمایز شوم و کاری انجام نداده و تنها نظاره‌گر باشم و دیگران کار‌های مرا انجام دهند.]آنگاه پیامبر اسلام (ص) برخاستند و به جمع آوری هیزم مشغول شدند.
امام العارفین علی بن أبی طالب (ع) در تبیین اخلاق نیکو و مهربان پیامبر اکرم (ص) چنین فرموده است:
«رسول خدا (ص) همواره تبسم می‌فرمود [و چهره گشاده و مهربانی داشت]خوش اخلاق بود و نرم خو؛ او فردی خشن، تندخو، سخت گیر و بد رفتار نبود و فریاد نمی‌زد و دشنام نمی‌گفت و عیب جویی کسی را نمی‌کرد و چاپلوسی کسی را نیز نمی‌فرمود [از این صفات ناپسند اخلاقی همچون ترش رویی، سخت گیری، عیب جویی، مدح و ثنای بی مورد گفتن … دوری می‌فرمود]و از آنچه دوست نمی‌داشت، چشم پوشی می‌کرد… از سه ویژگی خودداری می‌فرمود: جدل کردن [بحث‌های بی مورد و بی فایده]، پرگویی کردن و آنچه به او (ص) ارتباطی نداشت.»
- اخلاق رسول خدا (ص) با اعضای خانواده نیز بسیار درس آموز و توام با مهربانی، خوش رفتاری و گذشت بوده است؛ در این خصوص کمی توضیح بفرمایید:
- بله، اخلاق آن حضرت (ص) با اعضای خانواده نیز درس آموز و تامل برانگیز است، آن حضرت (ص) با خانواده خود با احسان، مهربانی، دوستی، محبت، وفاداری و گذشت رفتار می‌کرد. از پیامبر خدا (ص) که منادی احترام به بانوان و بزرگداشت جایگاه همسران، مادران و دختران بود، در اهتمام به مقام زنان و بزرگداشت آنان چنین روایت شده است: «آگاه باشید بهترین شما کسانی هستند که برای زنانشان بهترین باشند [و رفتار و گفتارشان با همسرانشان نیک و پسندیده باشد]و من برای زنانم بهترین هستم.
بانوان که حدود نیمی از افراد هر جامعه را شکل می‌دهند، در سیره رسول گرامی (ص) از اهمیت و احترام بسزایی برخوردار بوده‌اند. دین آسمانی اسلام به زنان و دختران اعتبار بسیاری بخشید و پیامبر اسلام (ص) در محیط تاریک و بدور از تمدن شبه جزیره عربستان که زنان و دختران را ارج ننهاده و به دیده کالا به آنان می‌نگریستند، زنان را گرامی داشته و مردان را به خوش رفتاری و خوش گفتاری با همسرانشان تشویق می‌فرمود و پیش از همه، خود نیز به این توصیه‌ها عمل می‌فرمود و الگویی برای همه مردان محسوب می‌گردید.
اخلاق خانوادگی پیامبر اسلام (ص) بسیار درس آموز بوده و نکته جالب توجه آنکه پس از بعثت رسول اکرم (ص)، نخستین کسانی که دعوت آن حضرت (ص) را لبیک گفتند، افراد خانواده اش بودند؛ از میان زنان، همسر وفادار ایشان (ص) یعنی خدیجه بنت خُوَیلد (س) بانوی سترگ اسلام و همسر مهربان و ایثارگر پیامبر (ص) و علی بن ابی طالب (ع) پسر عمو و دست پرورده رسول خدا (ص) از میان مردان نخستین پیروان اسلام بوده و همین طور دختران پیامبر (ص) (زینب، رقیه،ام کلثوم) نیز در زُمره نخستین مسلمانان هستند. به دیگر سخن، خانواده آن حضرت (ص) که اخلاق آسمانی و فضیلت‌های آن بزرگوار را بیش از دیگران می‌دانستند، لحظه‌ای در رسالت ایشان (ص) تردید نکرده و به آیین اسلام مُشرف گردیده و در پذیرش اسلام از دیگران سبقت گرفتند.
- حسن اخلاق و دعوت مسلمانان به مهربانی و خوش اخلاقی نیز در سخنان و احادیث پیامبر (ص) جلوه فراوانی دارد؛ با اشاره به چند نمونه از این احادیث، این موضوع را نیز برای مخاطبان محترم شرح فرمایید:
- پیامبر اکرم (ص) که خود الگوی والایی است که خداوند متعال اخلاق برجسته اش را امضا و تایید کرده و از بندگان خود خواسته همچون او عمل و رفتار نمایند، به پیروانش همواره دستور می‌فرمود خود را به اخلاق نیک، خوبی کردن به دیگران، مهربانی، گذشت از خطای دیگران، رفتار نیک و محبت آمیز با کودکان، احترام به دیگران، خوش رفتاری با همسایگان و. آراسته نمایند و حُسن خلق را از ویژگی‌های مومنان برشمرده و همگان را به اخلاق پسندیده و ادب و احترام فراخوانده است که در ادامه به چند نمونه اشاره می‌گردد؛ علاقمندان می‌توانند برای مطالعه بیشتر به مجامع روایی معتبر شیعه و اهل سنت همچون کتاب کافی، نهج الفصاحة، صحیح بخاری و سُنَن دارمی مراجعه نمایند:
از رسول خدا (ص) روایت است که فرمود: «کسانی از اهل ایمان که اخلاقشان از دیگران برتر باشد، ایمانشان کامل‌تر است».
پیامبر اسلام (ص) فرمود: «خداوند، مدارا کردن (با دیگران) را در همه کار‌ها دوست می‌دارد».
مرحوم نراقی در کتاب ارزنده "جامع السعادات" نیز این سخن کوتاه و پرمعنا را از رسول خدا (ص) روایت کرده است:
«دو ویژگی در مومن جمع نمی‌شود: بُخل و بد اخلاقی».
همچنین از پیامبر خدا (ص) نقل است که فرمود:
«دو اخلاق را خداوند دوست می‌دارد: اخلاق نیک و سخاوت».
نقل است پیامبر اسلام (ص) به ابوذر غفاری صحابه نامدارش چنین فرمود:
آیا می‌خواهی تو را کاری بیاموزم که بر بدن سبک است؛ اما در میزان [و ترازوی اعمال انسان]سنگین می‌باشد؟ ابوذر پاسخ گفت: آری پیامبر خدا (ص). پیامبر (ص) فرمود:
«آن، خاموشی، خوش اخلاقی و ترک گفتن آن چیزی است که به تو مربوط نمی‌شود».
همچنین رسول خدا (ص) درباره اهمیت خوش خلقی و تشویق پیروان خود به آراستگی به این صفت پسندیده و نیز نکوهش اخلاق ناپسند و زشت و تشویق به دوری از آن، چنین فرموده است: «بر شما باد به اخلاق نیک؛ چرا که اخلاق پسندیده در بهشت است [و آنان که به این صفت آراسته‌اند، به بهشت خواهند شتافت و از رحمت و رضوان الهی برخوردار می‌گردند]و بپرهیزید از اخلاق ناپسند [و بد خلقی و بد رفتاری]چرا که بد اخلاقی در آتش است».
در پایان اگر نکته‌ای مدنظر است بفرمایید
- با تشکر از جنابعالی و فرصتی که در اختیارم قرار دادید؛ در جمع بندی گفت‌و‌گو عرض می‌کنم پیامبر والامقام اسلام حضرت محمد مصطفی (ص) که صاحب شریعت بوده و سلسله معظّم پیامبران (ع) به ایشان ختم گردیده، در مکارم اخلاق و آراستگی‌های رفتاری و خُلقی، در قله زیبایی‌ها و نیکویی‌های اخلاقی قرار داشته و حتی پیش از دوران رسالت، همه کسانی که ایشان را می‌شناخته و به قول امروزی‌ها با وی همشهری بودند، ایشان را به پاکی، راستگویی و امانتداری، وفاداری و دیگر فضیلت‌های انسانی و اخلاقی می‌شناختند و به مهربانی، خیرخواهی و برتری ایشان اعتراف داشتند؛ پس از دوران رسالت نیز اخلاق والا و آسمانی رسول خدا (ص) [در کنار حقانیت اسلام، معجزات پیامبر اسلام، شیوایی و رسانی قرآن کریم و…]نقش مهمی در گسترش آیین اسلام و شیفتگی مردم به دین مبین اسلام ایفا کرده و اساسا یکی از مهمترین دلایل گرایش مردمِ جزیره العرب به دین اسلام، اخلاق والای پیامبر (ص) و جاذبه‌های رفتاری و ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد رسول گرامی اسلام (ص) بوده است که موجب گردید مردم فوج فوج و گروه گروه، به اسلام گرایش یافته و از عقاید خرافی و ناپسند خود دست شسته و اسلام را به عنوان دین و آیین خود برگزینند.
امید که همه ما از اخلاق والای آن پیامبر رحمت و مهربانی (ص) درس گرفته و بکوشیم در زندگی، خود را به آن حضرت (ص) شبیه گردانیم.