سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - زهرا سادات روح الامین، مترجم: هنگام تدوین رساله دکتری‌ام با موضوع جامعه‌شناسی سواد تاریخی مردم ایران، مفهوم «حافظه جمعی [۱]»، بیشتر برای من جلب توجه کرد.
تا جایی که بلافاصله پس از فراغت از دفاع، مرور و بازخوانی مجدد پیرامون آن، برایم در دستور کار قرار گرفت. این مفهوم به‌عنوان یکی از مفاهیم بنیادین در حوزه علوم انسانی، در دهه‌های اخیر توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است. اما در ایران علی‌رغم وجود ظرفیت‌های مهم حافظه، بیشتر به مباحث عمومی و گاه سیاسی پرداخته شده و جنبه‌های تئوریک و متودیک جامعه‌شناختی کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است.
در میان فیش‌هایی که برای رساله برداشته شده بود، شخصیت‌هایی که در این حوزه آثار مهمی داشتند و یا نظریاتی که مرور شده بود، موریس هالبواکس [۲]، جامعه‌شناس برجسته فرانسوی، بیشتر به چشم می‌خورد و از اهمیت به سزایی برخوردار بود. او با طرح پرسشی اساسی درباره‌ی چگونگی شکل‌گیری و انتقال خاطرات در سطح جامعه، پایه‌های نظری این حوزه را بنا نهاد. کتاب حاضر، ترجمه‌ای روان و دقیق از اثر ارزشمند هالبواکس است که توسط لوئیس کوزر [۳] انجام شده است. این ترجمه، فرصتی استثنایی برای خوانندگان ایرانی فراهم می‌کند تا با یکی از مهم‌ترین متون کلاسیک در زمینه‌ی حافظه جمعی آشنا شوند. کوزر، با تسلط کامل بر اندیشه‌های هالبواکس و درک عمیق از بافت فرهنگی جامعه‌ی آمریکا، توانسته است مفاهیم پیچیده‌ی این نظریه را به شیوه‌ای ساده و قابل فهم برای مخاطب غربی بیان کند.
اهمیت این کتاب را می‌توان در چند نکته خلاصه کرد: تعریف جامع و چندبعدی از حافظه جمعی: هالبواکس با ارائه تعریفی جامع، نشان می‌دهد که حافظه جمعی صرفاً مجموعه‌ای از خاطرات فردی نیست، بلکه پدیده‌ای اجتماعی است که تحت تأثیر نیروهای اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرد و بر آن‌ها نیز تأثیر می‌گذارد.
نقش محوری حافظه در شکل‌گیری هویت جمعی: خاطرات مشترک، در شکل‌گیری هویت جمعی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. این خاطرات، ارزش‌ها و باورهای مشترک را تقویت کرده و به ایجاد حس تعلق و یکپارچگی اجتماعی کمک می‌کنند.
حافظه جمعی و قدرت: هالبواکس نشان می‌دهد که حافظه جمعی می‌تواند به عنوان ابزاری قدرتمند برای مشروعیت‌بخشی به قدرت، ایجاد همبستگی اجتماعی و تحریک احساسات ملی‌گرایی مورد استفاده قرار گیرد.
رابطه بین حافظه جمعی و ساختار اجتماعی: حافظه جمعی، نه تنها محصول ساختارهای اجتماعی است، بلکه خود نیز بر این ساختارها تأثیرگذار است.
نویسنده، کتاب را در دو بخش اصلی سازماندهی کرده است. بخش اول به بررسی ابعاد مختلف حافظه جمعی از جمله نقش زبان، خانواده، مذهب و طبقات اجتماعی می‌پردازد. بخش دوم نیز به روایت سفرهای هالبواکس به فلسطین و تحلیل او از توپوگرافی افسانه‌ای انجیل‌ها اختصاص دارد. لذا این کتاب علاوه بر اینکه می‌تواند منبع مفیدی برای دانشجویان و علاقه‌مندان جامعه‌شناسی و به ویژه آنان که در حوزه جامعه‌شناسی تاریخی مطالعه می‌کنند باشد، برای دانشجویان رشته تاریخ نیز مفید خواهد بود.
امید است که ترجمه این کتاب، به‌عنوان نقطه‌ی شروعی برای پژوهش‌های بیشتر در زمینه حافظه جمعی در ایران مورد توجه قرار گیرد. این کتاب می‌تواند به غنی‌سازی ادبیات علمی جامعه‌شناسی، تسهیل پژوهش‌های مرتبط با حافظه جمعی و درک بهتر مسائل اجتماعی ایران کمک شایانی کند. برخود لازم می‌داند از نشر نیستان و مدیریت آن، به‌ویژه آقای سیدعلی شجاعی، که امکان انتشار این کتاب را پس از زمانی کوتاه و در امتداد ترجمه‌ای دیگر از اینجانب، با عنوان «جامعه‌شناسی تاریخی بازتابی»، فراهم نمودند، قدردانی کند.
[1] .Collective Memory
[2] .Maurice Halbwachs
[3] .Lewis A. Coser
∎