به گزارش همشهری آنلاین، بخش زیادی از این باغ چای تغییر کاربری شده، اما بخش باقی مانده آن که ارزش تاریخی دارد، در منطقه تاریخی شیخ زاهد گیلانی شهرستان لاهیجان با همکاری انجمن حمایت از میراث فرهنگی، طبیعی گیلان و کمیته ثبت میراث طبیعی اداره کل میراث فرهنگی به ثبت ملی رسید.
کاشف‌السلطنه، پدر چای ایران
چای ابتدا از جنوب وارد ایران شد؛ ماجرا از این قرار بود که حاج محمد قوانلو ملقب به کاشف السلطنه و مشهور به چایکار که در شهرستان تربت حیدریه متولد شده بود، هنگام اقامت در هند با صنعت چای و کشت آن آشنا شد و آن را فراگرفت و هنگام بازگشت مقدار زیادی تخم چای و قلم گیاه آن را با خود آورد و از این زمان، تاریخ کشت چای در ایران و در گیلان آغاز شد. نخستین باغ‌های چای در سال ۱۲۷۹ شمسی در شمال کشور ایجاد شد و چند سال بعد اولین کارخانه چای کشور به پیشنهاد کاشف السلطنه در مجلس تصویب شد. او کتابی هم به عنوان «رساله دستورالعمل زراعت چای» به چاپ رساند و به صورت عملی مراحل کشت و تولید چای، نحوه چیدن برگ چای، انتخاب و درجه بندی چای، و همچنین روش مالش و خشک کردن و چشیدن چای را به کارگران آموخت.
۲ دلیل برای ثبت ملی
از زمانی که کاشف‌السلطنه چای را به ایران وارد کرد، بیش از یک قرن می‌گذرد و حالا بیش از ۳۲ هزار هکتار باغ چای در ۲ استان شمالی یعنی گیلان و مازندران فعال است. با این حال، عضو انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان که در ثبت ملی نخستین باغ چای ایران فعال بوده است، ۲ دلیل برای این ثبت و اهمیت باغ چای کاشف‌السطنه برمی‌شمرد.
نیما فریدمجتهدی اولین دلیل را اهمیت تاریخی باغ چای کاشف‌السلطنه می‌داند و به همشهری می‌گوید: «کاشف‌السلطنه در ایجاد صنعت چای و فرهنگ چای در ایران نقش‌آفرین بوده است. ایشان در سال ۱۲۸۰ شمسی تلاش‌هایی را برای احداث باغ چای در رشت، تنکابن و... انجام دادند که موفقیت‌آمیز نبود ولی برای نخستین بار باغ چای در لاهیجان به ثمر رسید.»
او ادامه می‌دهد: «دلیل دوم این بود که برندینگ چای اهمیت زیادی دارد. اینکه گردشگرانی که به این منطقه سفر می‌کنند، علاوه بر گردشگری با صنعت چای و چایکاری لاهیجان آشنا شوند. لاهیجان سردمدار تاریخ و صنعت چای در ایران است و چای با اسم این شهر عجین شد و می‌توان از گردشگری چای بهره مادی و معنوی برد. شهر لاهیجان اولین محل کشت و توسعه چای در ایران بوده است.»
شیخ زاهد لاهیجان
نخستین باغ چای ایران در منطقه چایخانه‌سر و در مسیر بقعه تاریخی شیخ زاهد لاهیجان قرار دارد. از این باغ چای فقط ۱۵۰۰ متر مربع باقی مانده است. عضو انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان در این باره می‌گوید: «ما متوجه شدیم کوهپایه‌های لاهیجان در حال از بین رفتن است. به همین دلیل، یک تیم بررسی تشکیل و تحقیقاتی را در این زمینه انجام دادیم. با مطاله منابع تاریخی متوجه شدیم نخستین باغ چای در باغ خانم صفاری در منطقه چایخانه‌سر لاهیجان است. بعد تحقیقات میدانی را شروع کردیم و حد و حدود این باغ را یافتیم.»
فریدمجتهدی تاکید می‌کند: «البته بعد متوجه شدیم که در ۹۰ درصد این باغ ساخت و ساز صورت گرفته و ما سعی کردیم بخشی از آن باغ که باقی مانده بود را احیا کنیم و برای ثبت ملی پیشنهاد دهیم. نتیجه اینکه نخستین باغ چای ایران در لاهیجان به مساحت ۱۵۰۰ متر مربع در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ثبت شد.»
همه باغ‌های کاشف‌السلطنه
کاشف‌السلطنه، چندین باغ بنا کرد تا به کشت موفق دست یابد؛ آن‌طور که سید محسن سنجری، پژوهشگر یکی از افراد گروه پیشنهاددهنده نخستین باغ چای ایران در لاهیجان به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری توضیح می‌دهد طبق سند موجود در وزارت امور خارجه اولین باغ کاشف‌السلطنه در رشت، باغ دوم در لاهیجان و در محله شیخ‌زاهد (باغ ثبت شده در روزهای اخیر) و سومین باغ در در رشت ایجاد شد. باغ‌های دیگری هم ایجاد شد که از آن جمله می‌توان به باغ فلاحت اشاره کرد؛ باغی که سال ۱۳۰۶ یا ۱۳۰۷ ایجاد و با مساحت ۵۴ هکتار چند سال پیش به ثبت ملی رسید.
موزه چای
نیما فریدمجتهدی، عضو انجمن حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی گیلان توضیح می‌دهد که نخستین دفتر کار کاشف‌السلطنه اتفاقا در کنار باغ فلاحت قرار داشت و او بعد از فوت، در همین جا به خاک سپرده شد.
آرامگاه پدر چای ایران در تپه‌های چای لاهیجان در حال حاضر به موزه چای تبدیل شده است. بنای موزه تاریخ چای اسکلتی از بتون و سنگ تیشه است که در زیربنایی به مساحت ۵۱۲ متر مربع در انتهای خیابان کاشف شرقی لاهیجان و در دوطبقه واقع شده و در کنار برج، آرامگاه کاشف السلطنه بنا شده است. این مقبره در حال حاضر یکی از دیدنی های شهر لاهیجان است که در کنار موزه تاریخ چای قرار دارد. این موزه در سال ۱۳۷۵ به همت سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۶۹ به ثبت رسیده است.