جوان آنلاین: جالب است بدانیم که بسیاری از تصمیمات اقتصادی ما تحت تأثیر عوامل روانی و اجتماعی هستند، نه منطق محض. اقتصاد رفتاری، شاخه‌ای نوین از علم اقتصاد، تأثیر عوامل روانشناختی بر تصمیم‌گیری‌های اقتصادی انسان‌ها را بررسی می‌کند. این رویکرد برخلاف نظریه‌های اقتصادی کلاسیک، بر این باور است که انسان‌ها در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی همیشه منطقی عمل نمی‌کنند. تلاش اقتصاد رفتاری این است که رفتار‌های غیرعقلانی انسان‌ها را که تحت تأثیر تعصبات ذهنی، سوگیری‌ها و احساسات رخ می‌دهند شناسایی و تبیین کند. در ایران بسیاری از مشکلات اقتصادی ناشی از همین رفتار‌های غیرعقلانی و عدم اعتماد عمومی به سیاست‌های اقتصادی است.
یکی از کاربرد‌های مهم اقتصاد رفتاری کمک به طراحی و اجرای سیاست‌های اقتصادی است. به عنوان مثال، استفاده از مفهوم «تلنگر» (Nudge) می‌تواند به تشویق رفتار‌های مثبت اقتصادی کمک کند. تلنگر به معنای هدایت نامحسوس انتخاب‌ها بدون محدود کردن آزادی است. در واقع، تلنگر‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که فرد همچنان آزادی انتخاب داشته باشد، اما طراحی محیط یا شرایط به‌گونه‌ای است که انتخاب‌های خاصی را بیشتر از سایر گزینه‌ها تشویق می‌کند. مثلاً شرکت‌ها به‌طور پیش‌فرض درصدی از حقوق کارکنان را به حساب پس‌انداز بازنشستگی منتقل می‌کنند. کارکنان می‌توانند آن را تغییر دهند یا لغو کنند، اما افراد تحت تأثیر «اثر ایستایی» اغلب تمایل دارند که وضعیت فعلی را تغییر ندهند، یعنی انتخاب پیش‌فرض، کارکنان را به سمت پس‌انداز هدایت می‌کند. این یک نمونه از کاربرد تلنگر‌ها در هدایت رفتار است. در این یادداشت به بررسی کاربرد‌های عملی اقتصاد رفتاری و تلنگر‌ها در حل مسائل اقتصادی ایران می‌پردازیم.
تورم و نوسانات ارزی و افزایش اعتماد به پول ملی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی ایران، تورم بالا و نوسانات شدید ارزی است. بر اساس آمار‌های بانک مرکزی و مرکز پژوهش‌های مجلس، نرخ تورم سالانه در ایران در برخی سال‌ها به بیش از ۴۰ درصد رسیده است و حدود ۷۰درصد مردم برای حفظ ارزش سرمایه‌های خود به خرید طلا و ارز‌های خارجی روی آورده‌اند. اما چرا مردم چنین تصمیمی می‌گیرند؟ اقتصاد رفتاری به ما می‌گوید این رفتار به دلیل ترس از آینده نامعلوم و اثر تقلید از دیگران است. برای مهار این بحران، دولت می‌تواند از تلنگر استفاده کند. به‌عنوان مثال، می‌توان با ارائه مشوق‌های مالیاتی و تخفیف‌های ویژه برای سرمایه‌گذاران، بر سرمایه‌گذاری‌های داخلی مانند بازار سهام اثر گذاشت. در این راه اثر «وضعیت فعلی» یا «اثر ایستایی» کاربرد دارد به این صورت که سرمایه‌گذاری‌هایی با سود ثابت و ریسک پایین به مردم معرفی می‌شود تا در طولانی‌مدت از نوسانات ارزی دور بمانند. این راهکار در کشور‌های دیگر نظیر ژاپن و آلمان نیز با موفقیت پیاده‌سازی شده و توانسته است اعتماد عمومی را نسبت به پول ملی افزایش دهد.
یارانه‌های انرژی و تشویق به مصرف بهینه
یارانه‌های سنگین انرژی از جدی‌ترین مشکلات اقتصادی ایران است که فشار بسیاری بر بودجه دولت وارد می‌کند. اقتصاد رفتاری نشان می‌دهد انسان‌ها به تحریکات و مشوق‌های رفتاری پاسخ می‌دهند. به جای پرداخت یارانه‌های مستقیم، می‌توان برنامه‌های تشویقی‌ای طراحی کرد که مردم را به مصرف بهینه انرژی ترغیب کند. مثلاً برنامه‌ای که در آن خانوار‌هایی با مصرف انرژی کمتر، مشمول تخفیف‌های مالیاتی شوند یا به آنها مزایای ویژه‌ای ارائه شود. چنین سیاست‌هایی نه تنها هزینه‌های دولت را کاهش می‌دهد، بلکه مردم را نیز به رفتار‌های اقتصادی پایدار تشویق می‌کند.
شفافیت در سیاست‌های اقتصادی و جلب اعتماد عمومی
عامل مهمی که در ایجاد بحران‌های اقتصادی نقش دارد، بی‌اعتمادی مردم به سیاست‌های اقتصادی دولت است. اقتصاد رفتاری نشان می‌دهد شفافیت در سیاست‌های اقتصادی و ارائه اطلاعات دقیق و قابل‌فهم به مردم می‌تواند اعتماد عمومی را افزایش دهد و رفتار‌های اقتصادی مردم را متعادل‌تر کند. تجربه کشور ژاپن نشان داده است اطلاع‌رسانی شفاف و صادقانه درباره سیاست‌های اقتصادی توانسته است اعتماد عمومی را جلب کند و میزان تمایل به خرید ارز خارجی را کاهش دهد. در ایران دولت می‌تواند با ایجاد سازوکار‌های اطلاع‌رسانی منظم و ارائه توضیحات دقیق درباره علت و اهداف سیاست‌های اقتصادی، به بازسازی اعتماد عمومی کمک کند. به عنوان مثال دولت می‌تواند سامانه‌ای برای اطلاع‌رسانی شفاف در مورد چرایی به‌کارگیری سیاست‌های اقتصادی راه‌اندازی کند. انتقال مفاهیم پیچیده اقتصادی به افراد غیرمتخصص از طریق آمار‌های ساده یا نمودار‌ها از کارکرد‌های این سامانه است.
بحران منابع آب و تغییر رفتار مصرفی مردم
بحران آب در ایران یکی از چالش‌های حیاتی است که فشار زیادی بر بخش‌های کشاورزی و صنعت وارد کرده است. اقتصاد رفتاری از تلنگر‌ها برای تغییر رفتار مصرفی آب استفاده می‌کند. به‌عنوان مثال ارائه اطلاعات به خانوار‌ها درباره مصرف روزانه و ارائه مشوق‌هایی برای کاهش مصرف می‌تواند اثربخش باشد. طبق گزارش سازمان محیط زیست بریتانیا، اجرای سیستم‌های اندازه‌گیری هوشمند مصرف آب و نمایش اطلاعات به مصرف‌کنندگان باعث کاهش ۱۵ درصدی مصرف آب در این کشور شد. در ایران نیز اجرای برنامه‌های مشابه مانند اندازه‌گیری مصرف آب و ارائه تخفیف به خانوار‌هایی که مصرف آب خود را کاهش می‌دهند، می‌تواند به کاهش مصرف و مدیریت بهتر منابع آب منجر شود. علاوه بر این دولت می‌تواند کمپین‌های آموزشی درباره اهمیت مصرف بهینه آب و تأثیر بحران آب بر زندگی روزمره مردم ایجاد کند. تجربه‌هایی از این دست نشان می‌دهد اطلاع‌رسانی دقیق و ایجاد ارتباط احساسی بین مردم و مسئله بحران آب، به شکل مؤثری رفتار مصرفی را تغییر می‌دهد.
پس‌انداز و کاهش مصرف غیرضروری از طریق مشوق‌ها
اقتصاد رفتاری به ما می‌آموزد انسان‌ها به «مشوق‌های کوچک، اما ملموس» پاسخ می‌دهند. می‌توان با ارائه برنامه‌های تشویقی که به پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در بورس داخلی منجر می‌شوند، مردم را به کاهش مصرف‌های غیرضروری تشویق کرد. برای مثال اعطای تخفیف‌های مالیاتی به خانوار‌هایی که بخشی از درآمد خود را به پس‌انداز اختصاص می‌دهند، می‌تواند به افزایش ثبات مالی مردم و کاهش تورم کمک کند. این سیاست‌ها اثرات مثبتی بر رفتار‌های مالی مردم دارند و از میزان تورم روانی کم می‌کنند.
فرار مالیاتی و نقش تلنگر‌ها
یکی دیگر از مشکلات اقتصاد ایران مسئله فرار مالیاتی است که سالانه میلیارد‌ها تومان از درآمد‌های بالقوه دولت را از بین می‌برد. به گزارش سازمان امور مالیاتی ایران، بخش بزرگی از مشاغل و کسب‌وکار‌ها یا مالیات خود را پرداخت نمی‌کنند یا آن را کاهش می‌دهند. اقتصاد رفتاری می‌تواند با استفاده از تلنگر‌ها به کاهش این پدیده کمک کند. برای مثال دولت می‌تواند اطلاعات مربوط به تأثیرات مالیات بر خدمات عمومی و رفاهی مانند آموزش و بهداشت را به صورت عمومی نمایش دهد. این اقدام احساس تعلق به جامعه را افزایش می‌دهد و مسئولیت‌پذیری را در افراد تقویت می‌کند. همچنین ارائه پیام‌های کوتاه و مؤثر در مورد نحوه استفاده از مالیات‌ها می‌تواند احساس مشارکت و وظیفه اجتماعی را در افراد ایجاد کند. مثلاً دیدن این جمله باعث افزایش انگیزه بسیاری از افراد در پرداخت مالیات می‌شود: «از وجه پرداختی شما در ساخت بیمارستان جدید استفاده خواهد شد!» در کنار این اقدامات، اعمال مشوق‌هایی مانند تخفیف در خدمات شهری برای افرادی که مالیات خود را به موقع پرداخت می‌کنند، می‌تواند رغبت بیشتری به مشارکت مالیاتی ایجاد کند و میزان پایبندی به قانون مالیات را به شکل محسوسی افزایش دهد.
اقتصاد رفتاری با تأکید بر جنبه‌های روانشناختی و رفتاری انسان‌ها، راه‌حل‌های نوینی برای تحلیل و حل مشکلات اقتصادی ارائه می‌دهد. در ایران با توجه به چالش‌های متعدد اقتصادی نظیر تورم، نوسانات ارزی، یارانه‌های انرژی، بحران منابع آب و فرار مالیاتی، بهره‌گیری از اصول اقتصاد رفتاری می‌تواند کمک‌های مؤثری فراهم آورد. استفاده از تلنگر‌ها برای تشویق رفتار‌های مثبت اقتصادی، افزایش شفافیت در سیاست‌های اقتصادی و ارائه مشوق‌های مالیاتی به بهبود اعتماد عمومی و کاهش رفتار‌های غیرعقلانی کمک می‌کند. تجربه کشور‌های موفق در استفاده از اقتصاد رفتاری نشان می‌دهد با ایجاد تغییرات کوچک، اما مؤثر در محیط تصمیم‌گیری، می‌توان رفتار‌های اقتصادی مردم را به سمت رفتار‌های پایدارتر و سودمندتر سوق داد. دولت ایران نیز می‌تواند با تحلیل دقیق این تجربیات و تطبیق آنها با شرایط بومی، سیاست‌های مشابهی را تدوین و اجرا کند. در نهایت، تلفیق ابزار‌های اقتصاد رفتاری با سیاست‌های کارا می‌تواند به حل مسائل پیچیده‌ای همچون تورم، بحران انرژی و اعتماد عمومی بینجامد و ثبات و پایداری اقتصادی را در ایران بهبود بخشد. با توجه به اهمیت این رویکرد، لازم است سیاستگذاران و تصمیم‌گیران اقتصادی کشور به طور جدی به اقتصاد رفتاری توجه کنند و از آن به عنوان ابزاری کارآمد برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور بهره‌برداری نمایند.
۱. سایت مرکز آمار ایران
۲. سایت بانک مرکزی ایران
۳. سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
۴. گزارش سازمان امور مالیاتی ایران
* پژوهشگر اقتصاد