جوان آنلاین: مهندس شاهرخ شاه‌علی، مؤلف کتاب‌های حوزه محیط‌زیست، مدرس دانشگاه و کنشگر فعال محیط‌زیست است. وی بر این باور است که همه ما باید مسئولیت خود را در قبال سلامت و محیط‌زیست بپذیریم. اگر تنها بخواهیم تقصیر را به گردن ارگان‌ها، نهادها، دولت یا صنایع بیندازیم، هیچ تغییری در وضعیت موجود ایجاد نخواهد شد. متن زیر ماحصل گفت‌وگوی «جوان» با وی است که می‌خوانید.
به عنوان یک کنشگر محیط زیست، آیا آلودگی هوا را یکی از چالش‌های بزرگ جهانی می‌دانید. در تهران و دیگر شهر‌های صنعتی، آلودگی هوا چطور ایجاد و چه عواملی باعث تشدید آن می‌شود؟
آلودگی هوا یک چالش زیست‌محیطی در سطح جهانی و منطقه‌ای است و نه تنها کشور ما بلکه بسیاری از کشور‌های دنیا با آن مواجه هستند. آلودگی هوا معمولاً در فصول سرد سال به خاطر تغییرات دمایی در لایه‌های مختلف جوی و پدیده اینورژن یا وارونگی دما بیشتر است. این وضعیت در شهر‌های صنعتی با ترافیک بالا و وجود کارخانه‌ها که از سوخت‌های فسیلی مانند مازوت و گازوئیل استفاده می‌کنند، تشدید می‌شود. این عوامل باعث می‌شود، میزان ذرات و ترکیبات مختلف هوا از حالت طبیعی خارج شود. در نتیجه کیفیت هوا به سوی آلوده شدن تغییر می‌یابد.
آلودگی هوا به چند دسته تقسیم می‌شود؟
آلودگی هوا معمولاً به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود. منابع ثابت شامل کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها و مواردی است که به صورت ثابت آلودگی تولید می‌کنند. از سوی دیگر، منابع متحرک شامل خودروها، کامیون‌ها، موتور‌ها و وسایل نقلیه است که باعث آلودگی می‌شوند. آلودگی هوا با منشأ طبیعی مثل گرد‌و‌غبار ریزگرد‌ها و آتشفشان نیز وجود دارد. هوای داخل ساختمان‌ها نیز می‌تواند ایجاد آلودگی کند به خصوص اگر مصالح ساختمانی غیر استاندارد استفاده شود.
یکی از پدیده‌های دیگر که سال‌هاست بشر با آن به چالش خورده است، پدیده گرمایش جهانی و اثر گلخانه‌ای می‌باشد. مصرف گرایی، آلودگی هوا، افزایش جمعیت، افزایش انواع مصرف سوخت‌ها، افزایش مصرف دئودورانت‌ها و خوشبوکننده‌ها و اسپری‌ها، افزایش وسایل سرمایشی و بسیاری از شاخص‌های دیگر باعث گرم شدن کره‌زمین، آب شدن یخ‌های قطبی و افزایش تغییرات شدید اقلیمی و آب‌و‌هوایی شده است. موارد اقلیمی مانند طوفان‌ها، سیل‌ها و سایر پدیده‌های طبیعی هم یک تکه از پازل از آلودگی محیط‌زیست جهانی است.
آلودگی هوا چه تبعاتی بر سلامتی انسان دارد؟
آمار‌ها نشان می‌دهند، هر ساله حدود ۸میلیون نفر در دنیا به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. در ایران نیز سالانه حدود ۴۰ هزار نفر به این دلیل جان خود را می‌بازند. بدن انسان به شدت تحت‌تأثیر آلودگی هوا قرار می‌گیرد و می‌تواند طول عمر و کیفیت زندگی را کاهش دهد. چراکه هر انسانی به طور متوسط ۲۲ هزار بار یعنی ۱۵ کیلوگرم هوا در روز تنفس می‌کند. بنابراین، وقتی هوا آلوده است، این ذرات آلاینده به ویژه ذرات با قطر کمتر از ۵/۲ میکرون وارد ریه‌ها می‌شوند. آلودگی هوا می‌تواند به بیماری‌های مختلفی منجر شود. گاز‌هایی مانند اکسید گوگرد، مونوکسید کربن، دی‌اکسید نیتروژن و ترکیبات آلی باعث بیماری‌هایی مانند بیماری‌های تنفسی و قلبی شوند که بر اثر استمرار آلودگی هوا و تنفس در هوای آلوده به وجود آیند. همچنین، فلزات سمی مانند سرب، جیوه و حتی مواد پرتوزا می‌توانند سلامت انسان‌ها را به خطر بیندازند. آلاینده‌های هوا اثرات منفی گسترده‌ای بر بدن انسان دارند و برخی از آنها بر کبد و کلیه تأثیر می‌گذارند و برخی دیگر می‌توانند باعث جهش‌های ژنتیکی، مشکلات کروموزومی و اختلالات هورمونی شوند. همچنین، آلودگی هوا ممکن است، باعث بروز بیماری‌های سخت‌درمانی مانند سرطان، آسم، برونشیت، آمفیزن، بیمار‌های خونی، کاهش حافظه، کم‌هوشی، پرخاشگری و عصبی شدن شود. مطالعات نشان می‌دهند، در شهر‌های صنعتی با آلودگی بالا، مردم بیشتر عصبی و پرخاشگر می‌شوند.
چه راهکاری برای مقابله با بحران آلودگی هوا پیشنهاد می‌کنید؟
مقابله با بحران آلودگی هوا نیازمند تلاش‌های کوچک، اما مؤثر از سوی همه افراد جامعه است. اقدامات کوچک می‌توانند به نتایج بزرگی منجر شوند. همه ما می‌توانیم با تغییرات کوچک در رفتار و عادات روزمره خود، به کاهش آلودگی هوا و بهبود کیفیت محیط‌زیست کمک کنیم. باید بپذیریم، همه ما مسئول هستیم و باید به صورت جمعی تلاش کنیم. برای مقابله با آلودگی هوا نیازمند برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت هستیم. تغییرات باید تدریجی و مستمر باشند. تعویض خودرو‌های فرسوده، جایگزینی سوخت‌های فسیلی با انرژی‌های پاک و افزایش مشارکت عمومی از جمله راهکار‌های مؤثر در این زمینه هستند. یکی دیگر از راه‌ها استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند باد و انرژی خورشیدی است. همچنین خودرو‌های برقی به جای خودرو‌های دیزلی و بنزینی به شدت می‌توانند در کاهش آلودگی هوا مؤثر باشند. علاوه بر این، پیشنهاد می‌کنم، فاصله محل کار و محل سکونت مردم را کاهش دهیم. این موضوع، مخصوصاً در تهران، بسیار حائز اهمیت است، چراکه بسیاری از افراد مجبورند مسافت‌های طولانی را برای رفت‌وآمد طی کنند.
در ادامه بفرمایید چه اقداماتی به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کنند؟
به عنوان اولین قدم باید مانع از سوزاندن زباله‌ها و استفاده از سوخت‌های فسیلی مانند مازوت شویم. همچنین، کاهش تردد، استفاده از سوخت‌های پاک و انرژی‌های نو می‌تواند تأثیر زیادی در کاهش آلودگی داشته باشد. در این زمینه، جهان در حال حرکت به سمت استفاده از انرژی‌های پاک است و ما هم باید به این سمت حرکت کنیم. راه‌مؤثر دیگر استفاده از حملونقل عمومی است. البته به شرطی که زیرساخت‌ها به‌طور مناسب فراهم و شرایط راحتی برای شهروندان ایجاد شود. باید دسترسی به مترو، اتوبوس و سایر وسایل حملونقل عمومی را به اندازه کشور‌های پیشرفته مانند هلند، سوئد یا دانمارک راحت‌تر و مناسب‌تر کنیم. به‌ویژه برای افراد با نیاز‌های خاص مانند معلولان و کم‌توانان. همان‌طور که گفتم در تهران فاصله محل زندگی و محل کار بسیاری از افراد زیاد است و این موضوع باعث افزایش ترافیک و آلودگی هوا می‌شود. باید برنامه‌هایی برای کاهش این فاصله‌ها ایجاد شود تا افراد مجبور به رفت‌وآمد طولانی نباشند. آموزش و افزایش مشارکت مردم یکی دیگر از اقدامات مؤثر است. همه ارگان‌ها، به ویژه صدا و سیما، آموزش و پرورش وزارت علوم معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری‌ها، فرمانداری‌ها، استانداری‌ها، سازمان محیط‌زیست، صنایع و تمامی ارگان‌ها در برابر مسائل محیط‌زیستی مسئول هستند. به ویژه در توسعه آموزش‌های محیط‌زیستی. این آموزش‌ها باید شامل موضوعاتی مانند آلودگی هوا، آلودگی صوتی، آلودگی نوری، مدیریت پسماندها، جداسازی پسماندها، نسوزاندن پسماندها، حفظ محیط‌زیست، بحث‌های آلودگی هوا، آلودگی آب، آلودگی خاک، آلودگی دریا، استفاده صحیح از جنگل‌ها، مراتع، تالاب‌ها، دریاها، رودخانه‌ها، گردشگری درست و متناسب باحفظ مسائل محیط‌زیست، ساختمان سبز، مدرسه سبز، دانشگاه سبز و اداره سبز باشد و همگی دستورالعمل‌هایی دارد که به حفظ بهداشت و حفظ محیط‌زیست مربوط می‌شود و به خاطر اهمیت آن از سوی دولت ابلاغ و ادارات را ملزم به گواهینامه مدیریت سبز می‌نماید. همچنین شورای شهر به شهرداری‌ها برای دریافت مدیریت سبز ابلاغ کرده است. خود این گواهینامه، بخشی بر عهده مدیریت پسماند است و بخشی دیگر مربوط به آب و انرژی و موتورخانه‌ها و کاهش مصرف، تولید پسماند، انرژی و حفظ محیط‌زیست. وقتی مردم درک کنند، آلودگی هوا چگونه بر سلامت و زندگی‌شان تأثیر می‌گذارد، انگیزه بیشتری برای تغییر رفتار خود پیدا خواهند کرد.
به چند کشوری اشاره کردید که وضعیت بهتری در کاهش آلودگی هوا دارند. چرا این کشور‌ها موفق‌تر هستند؟
یک دلیل آن است که سیستم‌های حملونقل عمومی پیشرفته، سیاست‌های محیط‌زیستی قوی و فرهنگ بالا در حفظ محیط‌زیست دارند. در حالی که کشور‌های فقیرتر مانند بنگلادش و سومالی با مشکلات جدی در این زمینه مواجه هستند. ما نیز در تهران وضعیت آلودگی هوا را نگران‌کننده می‌بینیم و تنها کمتر از ۲۰ روز در سال هوای واقعاً پاک داریم.
اشاره کردید به اینکه اقدامات کوچک می‌توانند به نتایج بزرگی منجر شوند. می‌توانید بیشتر توضیح دهید، چرا نباید تقصیر را فقط به ارگان‌ها و نهادها نسبت داد؟
مهم است که همه ما مسئولیت خود را در قبال سلامت و محیط‌زیست بپذیریم. اگر فقط بخواهیم تقصیر را به گردن ارگان‌ها، نهادها، دولت یا صنایع بیندازیم، هیچ تغییری ایجاد نخواهد شد. برای بهبود کیفیت زندگی و محیط‌زیست، همه باید همکاری کنیم. به‌طور کلی، تغییرات مثبت در جامعه از همکاری و تلاش مشترک افراد به وجود می‌آید. نجات محیط‌زیست با همدلی مسئولانه و مشارکت دلسوزانه و فعال تمام مردم و نهادها و ارگان‌ها امکان پذیر است.
مترو از مواردی است که در حل آلودگی هوا نقش مهمی دارد. این سیستم حمل‌و‌نقلی در چه صورت می‌تواند کمک بزرگی به حل مشکل آلودگی هوا کند؟
مترو برای شهر‌های حاشیه شهری مثل تهران لازم است به شرطی که برنامه‌ریزی دقیقی صورت گیرد تا فاصله زمانی حرکت قطار‌ها مانند شهری مثل تهران کاهش یابد. اگر فاصله بین حرکت قطار‌ها دو ساعت یا بیشتر باشد، هیچ کمکی به کاهش تردد خودرو‌های شخصی در آن شهر‌های حاشیه‌ای نخواهد کرد. باید زیرساخت‌ها ارتقا یابد تا مردم از مترو و وسایل حملونقل عمومی بهره‌برداری بیشتری کنند.
در کنار حملونقل عمومی، کیفیت سوخت و طراحی موتور خودروها چقدر در آلودگی هوا تأثیر دارند؟
کیفیت سوخت نقش بسیار مهمی در آلودگی هوا دارد. هرچه کیفیت سوخت پایین‌تر باشد، آلودگی بیشتر خواهد شد. همچنین، طراحی موتور خودروها و میزان آلاینده‌های خروجی آنها هم اهمیت دارد. به‌علاوه، معاینه فنی خودروها باید به‌طور جدی‌تر اجرا شود. در حال حاضر، بسیاری از خودروها که در سطح شهر دیده می‌شود یا موتورسیکلت یا کامیون‌ها که به دلیل نقص فنی در سیستم احتراق به شدت دودزا هستند و همچنان در سطح شهر تردد دارند و نیاز داریم به اینکه تاکسی و اتوبوس‌های برقی زیادی داشته باشیم و درحوزه خروجی معاینه فنی سختگیرانه‌تر نگاه کنیم.
استفاده از فناوری‌های نوین چه نقشی در کاهش آلودگی هوا دارد؟
استفاده از فناوری‌های نوین بسیار مهم است. باید از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و باد استفاده کنیم. همچنین، خودرو‌های برقی و گازی، تاکسی‌ها و اتوبوس‌های مجهز به فناوری‌های نوین می‌توانند نقش مؤثری در کاهش آلاینده‌ها داشته باشند.
آیا انتخاب درست گیاهان برای بهبود کیفیت هوا تأثیر زیادی دارد؟
قطعاً گیاهانی مانند نارون، افرا و چنار می‌توانند به شدت در کاهش آلودگی هوا و حتی آلودگی صوتی کمک کنند که متأسفانه جایشان را با گیاهانی مانند کاج و چمن که چندان اثرگذار نیستند، عوض کرده‌ایم. باید به این مسائل بیشتر توجه کنیم و اصلاحاتی در این زمینه انجام دهیم. این یک بحث کارشناسی است که همه ما باید در آن دخیل باشیم.
در تهران، یکی از منابع عمده آلودگی هوا خودروها هستند. آیا تمام آلودگی هوا در تهران ناشی از خودروهاست؟
خیر. بخش عمده آلودگی در تهران به کارکرد پالایشگاه‌ها، کارخانجات صنعتی به خصوص کارخانجات سیمان و سوزاندن پسماندها در نقاط مختلف تهران برمی‌گردد. همچنین سهم عمده‌ای از آلودگی هوا به سوزاندن زباله‌ها مربوط می‌شود. در نقاط مختلف تهران، زباله‌ها سوزانده می‌شوند و هیچ توجهی به این مسئله نمی‌شود. به‌عنوان مثال، در اتوبان تهران به سمت ساوه، هر شب زباله‌ها یا کابل‌های برق جهت سود مادی سوزانده می‌شوند که به شدت آلودگی ایجاد می‌کند.
پیشنهاد شما برای کاهش ترافیک و به دنبال آن آلودگی هوا چیست؟
یکی از پیشنهادات من شناورسازی ساعت‌های کاری است. این کار می‌تواند ترافیک را کاهش دهد و در نتیجه آلودگی هوا را هم کم کند. به‌ویژه در تهران، در برخی ساعات ترافیک و آلودگی هوا به اوج خود می‌رسند از ساعت ۶ تا ۱۰ صبح و سپس از ساعت ۴ تا ۱۰ شب. شناورسازی ساعات کاری می‌تواند به کاهش این ترافیک‌ها کمک کند.
درباره دورکاری چه نظری دارید؟ آیا این روش می‌تواند به کاهش آلودگی هوا کمک کند؟
قطعاً. بسیاری از کار‌ها می‌توانند به‌صورت آنلاین انجام شوند. مانند تدریس، سخنرانی‌ها، ورکشاپ‌ها و بسیاری دیگر. این کار می‌تواند به کاهش تردد کمک کند و در نتیجه آلودگی هوا را کاهش دهد. در بسیاری از کشور‌های دنیا، دورکاری پذیرفته شده است و می‌تواند یکی از راهکار‌های مؤثر در این زمینه باشد.
برای بهبود کیفیت هوا و محیط‌زیست، چه نکته‌ای باید مدنظر قرار گیرد؟
باید به کاشت درختان بومی مانند چنار، نارون و افرا توجه بیشتری کنیم. این گیاهان می‌توانند نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا ایفا کنند. کاشت درختان مانند همه بحث‌ها در حوزه محیط‌زیست بحثی کاملاً تخصصی است که نیاز به اظهار نظر متخصصان آن حوزه دارد. همچنین، همه ما باید دست به دست هم دهیم، مردم، ارگان‌ها، دولت و صنعت، تا در کاهش آلودگی هوا گام‌های مؤثری برداریم. هدف ما باید این باشد که به جای سه روز یا ۱۰ روز هوای پاک، تنها دو یا سه روز در سال هوای آلوده داشته باشیم.