نویسنده: حجت حدیدی، ارشد علوم سیاسی دانشگاه امام حسین (ع)
دیپلماسی ایرانی:
مقدمه
اتمی شدن بلاروس و استقرار تسلیحات هسته‌ای در این کشور، با حمایت روسیه، تغییری چشمگیر در معادلات ژئوپلیتیکی اوراسیا ایجاد کرده است. این تحول، به‌ویژه در سایه افزایش تنش‌ها میان ناتو و روسیه و پیامدهای جنگ اوکراین، نه‌تنها بر امنیت منطقه‌ای بلکه بر عملکرد سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) و نقش روسیه به‌عنوان هژمون این سازمان تأثیرات عمیقی داشته است. در این یادداشت، پیامدهای این تحولات بر ساختارهای امنیتی و سیاسی CSTO از منظر نظریات روابط بین‌الملل بررسی خواهد شد.
نظریه‌های روابط بین‌الملل و تحلیل ژئوپلیتیکی اتمی شدن بلاروس
اتمی شدن بلاروس می‌تواند از سه منظر نظریه‌های روابط بین‌الملل تحلیل شود:
1. رئالیسم نوکلاسیک: در این رویکرد، توانایی‌های مادی بلاروس (مانند تسلیحات هسته‌ای) به‌عنوان ابزاری برای تقویت بازدارندگی در برابر تهدیدات خارجی، به‌ویژه ناتو، تحلیل می‌شود. در این چارچوب، روسیه با حمایت از این اقدام، قدرت چانه‌زنی CSTO را در برابر بازیگران غربی افزایش می‌دهد.
2. سازه‌انگاری: تسلیحات هسته‌ای در بلاروس نه تنها به‌عنوان ابزار نظامی بلکه به‌عنوان نماد هویتی و فرهنگی برای تقویت اتحاد میان کشورهای CSTO عمل می‌کند. روسیه از این نمادسازی برای تقویت انسجام ایدئولوژیک در میان اعضای سازمان استفاده می‌کند.
3. لیبرالیسم نهادی: استقرار تسلیحات هسته‌ای در بلاروس می‌تواند به تشدید نگرانی‌ها درباره بی‌ثباتی منطقه‌ای منجر شود و کارکردهای نهادهای چندجانبه مانند CSTO در مدیریت بحران و کاهش تنش‌ها را به چالش بکشد.
اتمی شدن بلاروس بر اساس نظریه سازه‌انگاری
نظریه سازه‌انگاری (Constructivism) در روابط بین‌الملل بر اهمیت هنجارها، ایده‌ها، و هویت در شکل‌دهی به رفتارهای بازیگران بین‌المللی تأکید دارد. این نظریه معتقد است که کنش‌ها و سیاست‌های دولت‌ها، نه تنها تحت تأثیر قدرت مادی، بلکه تحت تأثیر ساختارهای معنایی و هنجاری که در تعاملات بین‌المللی شکل می‌گیرند، قرار دارد. با تکیه بر این رویکرد، اتمی شدن بلاروس می‌تواند از چندین جنبه تحلیل شود:
• هویت بلاروس به‌عنوان متحد استراتژیک روسیه
از منظر سازه‌انگاری، اتمی شدن بلاروس را می‌توان به‌عنوان اقدامی برای تقویت هویت این کشور به‌عنوان "متحد استراتژیک روسیه" و "نگهبان مرزهای شرقی" تحلیل کرد. این هویت، نه‌تنها در تعاملات بلاروس با روسیه، بلکه در روابط آن با سایر اعضای CSTO و ناتو نقش اساسی ایفا می‌کند.
• تثبیت جایگاه بلاروس در CSTO: تسلیحات هسته‌ای نماد قدرت و اهمیت استراتژیک بلاروس در امنیت منطقه‌ای است. این اقدام، پیام روشنی به سایر اعضای CSTO ارسال می‌کند که بلاروس نقشی محوری در نظم امنیتی سازمان دارد.
• بازآفرینی هویت روسیه به‌عنوان حامی کلیدی: حمایت روسیه از اتمی شدن بلاروس نشان‌دهنده بازتولید هویت این کشور به‌عنوان قدرتی جهانی و پشتیبان اصلی امنیت متحدانش است.
نمادگرایی تسلیحات هسته‌ای در بازدارندگی و مشروعیت‌سازی
در چارچوب سازه‌انگاری، تسلیحات هسته‌ای بیش از یک ابزار مادی برای دفاع یا بازدارندگی هستند؛ آن‌ها نمادهایی هستند که هویت، اقتدار، و بازدارندگی را در محیط بین‌المللی به نمایش می‌گذارند.
• تقویت بازدارندگی هنجاری: استقرار تسلیحات هسته‌ای در بلاروس، پیامی به ناتو و غرب ارسال می‌کند که هنجارهای بازدارندگی در بلوک شرق همچنان فعال و پویا هستند. این اقدام، نشان‌دهنده تعهد روسیه به امنیت متحدانش و تقویت بازدارندگی هنجاری در برابر تهدیدات غربی است.
• مشروعیت‌سازی در برابر تهدیدات غربی: از دیدگاه بلاروس، اتمی شدن یک اقدام مشروع برای مقابله با آنچه که آن‌ها تهدید ناتو می‌دانند، است. این مشروعیت در گفتمان داخلی و بین‌المللی بلاروس و روسیه برجسته شده و به تقویت هویت هنجاری آن‌ها در برابر غرب منجر می‌شود.
بازسازی هنجارهای سازمانی در CSTO
اتمی شدن بلاروس همچنین بر هنجارهای سازمانی CSTO تأثیرگذار است. از منظر سازه‌انگاری، سازمان‌های بین‌المللی تنها چارچوب‌های مادی نیستند؛ بلکه محیط‌هایی برای شکل‌دهی به هنجارها و ایده‌های مشترک میان اعضا محسوب می‌شوند.
• تقویت هنجارهای همبستگی در CSTO: اتمی شدن بلاروس، به‌عنوان اقدامی در راستای تقویت امنیت جمعی، هنجارهای همبستگی و اتحاد در سازمان را بازتولید می‌کند.
• چالش‌های احتمالی در هنجارهای توزیع قدرت: این اقدام ممکن است نگرانی‌هایی در میان اعضای دیگر ایجاد کند، چرا که بلاروس به‌عنوان کشوری با تسلیحات هسته‌ای، از جایگاه ویژه‌ای در میان اعضای CSTO برخوردار خواهد شد. این تغییر ممکن است موجب بازتعریف هنجارهای توزیع قدرت و مسئولیت در سازمان شود.
بازتولید گفتمان ضدغربی
در چارچوب سازه‌انگاری، گفتمان‌ها نقش مهمی در بازتولید واقعیت‌های سیاسی دارند. استقرار تسلیحات هسته‌ای در بلاروس، بخشی از گفتمان بزرگ‌تر ضدغربی است که توسط روسیه و متحدانش ترویج می‌شود.
• هسته‌گذاری گفتمان مقاومت در برابر ناتو: روسیه و بلاروس این اقدام را به‌عنوان نمادی از مقاومت در برابر تهدیدات غربی و ناتو معرفی می‌کنند. این گفتمان نه‌تنها در عرصه بین‌المللی بلکه در سطح داخلی برای مشروعیت‌بخشی به سیاست‌های این کشورها استفاده می‌شود.
• افزایش همگرایی ایدئولوژیک در CSTO: گفتمان ضدغربی، زمینه‌ساز تقویت ایدئولوژی مشترک میان اعضای CSTO است و نقش روسیه به‌عنوان رهبر ایدئولوژیک این بلوک را برجسته می‌کند.
چالش‌های هنجاری برای CSTO
هرچند اتمی شدن بلاروس هنجارهای امنیتی CSTO را تقویت می‌کند، اما می‌تواند چالش‌هایی نیز ایجاد کند:
• تقابل هنجارهای امنیتی با هنجارهای منطقه‌ای: برخی از اعضای CSTO ممکن است این اقدام را با هنجارهای امنیتی یا منافع منطقه‌ای خود در تضاد ببینند. به‌عنوان مثال، کشورهای آسیای مرکزی ممکن است نگرانی‌هایی درباره توازن قدرت در سازمان داشته باشند.
• ریسک گسترش گفتمان هسته‌ای: این اقدام می‌تواند به افزایش نگرانی‌ها درباره گسترش تسلیحات هسته‌ای در میان دیگر اعضای سازمان و یا سایر مناطق منجر شود.
پیامدهای اتمی شدن بلاروس برای CSTO
تقویت بازدارندگی جمعی
استقرار تسلیحات هسته‌ای در بلاروس به‌عنوان عضوی کلیدی از CSTO، قدرت بازدارندگی این سازمان را در برابر ناتو افزایش می‌دهد. بلاروس که در خط مقدم جغرافیایی تقابل روسیه و غرب قرار دارد، می‌تواند به مرکز ثقل امنیتی سازمان تبدیل شود. این تحول می‌تواند:
• کاهش فشارهای نظامی بر روسیه: با انتقال بخشی از قدرت هسته‌ای روسیه به بلاروس، روسیه می‌تواند از تمرکز صرف بر جبهه غربی خود بکاهد و بر دیگر چالش‌های ژئوپلیتیکی تمرکز کند.
• ایجاد هژمونی امنیتی در CSTO: تسلیحات هسته‌ای در بلاروس نشان‌دهنده تقویت نقش رهبری روسیه در CSTO است. این اقدام می‌تواند به افزایش وابستگی اعضای سازمان به مسکو منجر شود.
افزایش تنش‌های داخلی سازمان
در عین حال، اتمی شدن بلاروس می‌تواند تنش‌هایی میان اعضای CSTO ایجاد کند:
• نگرانی از پیامدهای بی‌ثبات‌کننده: کشورهای آسیای مرکزی، مانند قزاقستان و قرقیزستان، ممکن است نگران باشند که افزایش توان نظامی بلاروس، توجه ناتو و غرب را به دیگر اعضای CSTO جلب کند و به بی‌ثباتی منطقه‌ای منجر شود.
• تضعیف اعتماد متقابل: برخی از اعضای CSTO ممکن است اقدام روسیه و بلاروس را به‌عنوان ابزاری برای تقویت قدرت مسکو تلقی کنند، که می‌تواند به تضعیف انسجام سازمان منجر شود.
روسیه و استراتژی هژمونی در CSTO
مدیریت روابط با اعضای CSTO
اتمی شدن بلاروس به روسیه این امکان را می‌دهد که نقش رهبری خود در CSTO را تقویت کند. از دیدگاه رئالیسم، این اقدام نشان‌دهنده تلاش روسیه برای حفظ موقعیت هژمونیک خود در برابر نفوذ چین و غرب در منطقه است. در عین حال، روسیه باید:
• اعتمادسازی با اعضای CSTO: برای جلوگیری از ایجاد تفرقه در سازمان، مسکو باید از طریق دیپلماسی امنیتی و اقتصادی، منافع تمامی اعضا را در نظر بگیرد.
• تقویت هماهنگی عملیاتی: ایجاد یک چارچوب امنیتی مشترک برای مدیریت تسلیحات هسته‌ای بلاروس می‌تواند به حفظ انسجام سازمان کمک کند.
3.2. پیامدهای جهانی برای روسیه
استقرار تسلیحات هسته‌ای در بلاروس، موضع روسیه در برابر ناتو را تقویت می‌کند. این اقدام به روسیه امکان می‌دهد که:
• افزایش فشار بر اروپا: تسلیحات هسته‌ای در بلاروس می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای تهدید غیرمستقیم کشورهای اروپایی عمل کند.
• توسعه همکاری با چین: روسیه می‌تواند با تقویت بازدارندگی خود، از چین حمایت بیشتری در برابر ناتو کسب کند.
تأثیر بر نظم امنیتی منطقه‌ای
پیامدهای امنیتی برای ناتو
• افزایش تنش‌ها در شرق اروپا: اتمی شدن بلاروس، کشورهای اروپای شرقی مانند لهستان و لیتوانی را به افزایش توان نظامی و استقرار نیروهای ناتو در مرزهای خود ترغیب می‌کند.
• شکل‌گیری رقابت تسلیحاتی: احتمالاً ناتو به این اقدام با افزایش توان نظامی و تجهیز تسلیحات پیشرفته پاسخ خواهد داد.
تأثیر بر امنیت آسیای مرکزی
اتمی شدن بلاروس می‌تواند توجه CSTO و روسیه را از بحران‌های آسیای مرکزی، نظیر تهدیدات افراط‌گرایانه و بی‌ثباتی افغانستان، منحرف کند. این امر ممکن است به تضعیف ساختارهای امنیتی در این منطقه منجر شود.
چالش‌های پیش‌روی CSTO
اتمی شدن بلاروس چالش‌های متعددی برای CSTO ایجاد می‌کند:
• مدیریت اختلافات داخلی: برخی اعضا ممکن است این اقدام را تهدیدی برای امنیت ملی خود تلقی کنند.
• پیامدهای اقتصادی و سیاسی: افزایش تنش‌ها با غرب می‌تواند به تحریم‌های بیشتر علیه اعضای CSTO منجر شود، که تأثیرات منفی بر اقتصاد منطقه خواهد داشت.
• ریسک بی‌ثباتی داخلی در بلاروس: افزایش توان نظامی بلاروس ممکن است به اعتراضات داخلی و بی‌ثباتی سیاسی در این کشور منجر شود.
نتیجه‌گیری
اتمی شدن بلاروس تأثیرات گسترده‌ای بر عملکرد CSTO و نقش روسیه در معادلات منطقه‌ای دارد. این تحول، در عین تقویت بازدارندگی جمعی سازمان، می‌تواند به افزایش تنش‌ها در درون CSTO و در روابط این سازمان با غرب منجر شود. اتمی شدن بلاروس فرصتی برای تقویت نقش روسیه در CSTO است، اما مدیریت دقیق این تحول برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها و حفظ انسجام سازمان ضروری است.
اتمی شدن بلاروس، بیش از آنکه یک اقدام صرفاً نظامی باشد، بازتابی از تغییرات هنجاری، ایدئولوژیک، و گفتمانی در روابط بین‌الملل است. این اقدام:
1. نقش بلاروس را به‌عنوان متحد کلیدی روسیه در CSTO تقویت می‌کند.
2. به بازسازی هنجارهای امنیتی و همبستگی در سازمان منجر می‌شود.
3. بخشی از گفتمان بزرگ‌تر مقاومت در برابر غرب را تشکیل می‌دهد.
برای مدیریت این چالش‌ها، پیشنهادهای زیر قابل‌طرح هستند:
1. تقویت گفت‌وگوهای چندجانبه در CSTO: روسیه باید از طریق نشست‌های مشترک، نگرانی‌های اعضا درباره پیامدهای اتمی شدن بلاروس را مدیریت کند.
2. ایجاد سازوکارهای شفاف برای مدیریت تسلیحات هسته‌ای: ارائه چارچوبی شفاف برای استفاده از تسلیحات هسته‌ای می‌تواند به کاهش نگرانی‌ها کمک کند.
3. افزایش همکاری با دیگر قدرت‌های منطقه‌ای: همکاری با چین و ایران برای تقویت ساختارهای امنیتی منطقه می‌تواند به کاهش فشارهای غرب بر CSTO منجر شود.
منابع:
• Waltz, K. N. (1979). Theory of International Politics. McGraw-Hill.
• Keohane, R. O. (1984). After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy. Princeton University Press.
• Allison, R. (2004). Regionalism, Regional Structures and Security Management in Central Asia. International Affairs, 80(3), 463–483.
• CSTO. (2023). Annual Security Report. Retrieved from www.odkb-csto.org
• Lukashenko, A. (2023). Strategic Stability in the Context of Belarusian Security. Minsk: Belarusian State Press.