سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سمیه خاتونی: با توجه به چالش‌های مطرح شده درباره رویداد جایزه جلال، تاریخ برگزاری اختتامیه، اعلام نامزدها، نحوه داوری، و دلیل نامگذاری این رویداد به نام جلال آل احمد به سراغ حامد محقق، معاونت شعر و ادبیات داستانی خانه کتاب و ادبیات ایران و مسعود کوثری، دبیر هفدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد رفتیم و سوالات خود را درباره جایزه ادبی جلال مطرح کردیم. این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
رویداد ادبی جایزه جلال تاکنون چه مراحلی را پشت سر گذاشته، و اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
مسعود کوثری: مرحله اول که مرحله گردآوری آثار بود به کمک خانه کتاب ایران انجام شد. داوری آثار در دو مرحله به انتها رسید و هم اکنون وارد مرحله سوم می‌شویم که انتخاب آثار برگزیده و شایسته تقدیر است.
اسامی نامزدها چه زمانی اعلام می‌شود؟
مسعودکوثری: اسامی نامزدهای جایزه جلال در نزدیکی برگزاری جایزه جلال اعلام خواهد شد. اما برای هیئت داوران و شورای علمی حتماً تا همین هفته‌های آتی روشن خواهد شد که چه کسانی برگزیده نهایی و شایسته تغییر هستند، اما به طور کلی اسامی نامزدها با یک فاصله نزدیک به جایزه جلال و در روز نشست خبری منتشر خواهد شد.
سوالی که پیش می‌آید این است که چرا رویداد ادبی جایزه جلال، در یک محدوده زمانی تعریف شده است و تاریخ مشخصی در برگزاری، اعلام نامزدها و اختتامیه ندارد؟
حامدمحقق: دو نکته در سوال شما قابل بحث است اول اینکه در جوایز دیگر یعنی رویدادهای دیگر فرهنگی و هنری نیز عموماً تاریخ مشخصی برای اختتامیه تعیین نشده است، مثلاً جشنواره‌های فجر در ایام دهه فجر برگزار می‌شود و لزوماً مشخص نیست در کدام روز یعنی آغاز ایام دهه فجر است یا در روزهای انتهایی آن، هر چند که یک زمان‌بندی نسبی در دبیرخانه جشنواره‌ها وجود دارد. اما درباره سوال شما باید بگویم که در آیین‌نامه جایزه ادبی جلال که مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی است، زمان اختتامیه به طور کامل و واضح ذکر شده است و همزمان است با تولد جلال‌آل‌احمد. اما در طول این دوره‌ها گاهی مراحل اجرایی به جهت کثرت آثار، آنقدر پیچیده و طولانی می‌شود که به این زمان‌بندی نمی‌رسیم. نباید فراموش کرد که اصل مهم این رویداد ادبی، متکی بر خواندن تمام کتاب‌های ادبی در طول سال است، همکاران من در سال‌های مختلف سعی کرده‌اند که دقت را فدای زمان نکنند و با حوصله و دقت زیاد آثار را مورد بررسی قرار دهند. در سال‌های گذشته به زمانی که در آئین نامه مشخص شده بود نزدیک‌تر بودیم اما طبیعتاً امسال به دلیل تغییرات دولت، و تغییراتی که متعاقباً در وزارت ارشاد داشتیم این زمان یک مقدار طولانی‌تر شد.
در این رویداد در هر بخش و مجموعاً چند اثر در حال داوری هستند؟
حامد محقق: در بخش داستان بلند و رمان ۱۲۶۵ اثر، در مجموعه داستان کوتاه ۳۹۶ اثر، در بخش مستند نگاری ۷۴۹ اثر، در بخش نقد ادبی ۱۱۶ اثر و مجموعاً ۲۵۲۶ اثر را خوانده و بررسی کرده‌ایم.
با توجه به حجم بالای آثار گردآوری شده در هیئت داوری چند نفر حضور دارند؟
کوثری: در هر بخش، سه داور حضور دارند.
رای‌گیری و انتخاب اثر برگزیده میان این سه داور به چه شکل است؟
کوثری: در جلسه رأی‌گیری نهایی، داوران استدلال‌های علمی خود را از آثاری که حمایت کردند مطرح می‌کنند. حرف‌های داوران شنیده می‌شود و جمع‌بندی می‌شود در انتها هم تعداد آرا و هم استدلال‌ها، مجموعه این دو، اثر برگزیده را تعیین می‌کند.
آیا کسی بر روی درستی آزمایی استدلال‌های داوران در هر بخش نظارت می‌کند؟
مسعود کوثری: ماحصل نتیجه کار داوران در یک جلسه مشترک با حضور نماینده شورای علمی در هر بخش و بنده به عنوان دبیر جایزه به مشورت گذاشته می‌شود. در این جلسه مشترک ما استدلال‌های گروه داوری و آرای آنها را می‌شنویم تا به جمع‌بندی برای برگزیده نهایی برسیم.
مسئله مهم که دامنگیر همه رویدادهای فرهنگی و هنری خصوصاً در هنر سینماست، بررسی آثار به مثابه محتوا و فرم است برخی ناقدان هنری اثر را به مثابه محتوا بررسی می‌کنند و برخی به مثابه فرم. برای داوران جایزه جلال کدام یک اولویت بیشتری دارد اینکه یک نویسنده اصول و ساختار دراماتیک داستان‌نویسی (فرم) را رعایت کرده باشد و خلاقیت نیز در اثر مستتر باشد و یا محتوایی که به مثابه پیام و تاثیرات یک اثر ادبی در مخاطب ایجاد می‌کند؟
مسعودکوثری: نمی‌توان به صورت مشخص این مسئله را تعیین کرد. در واقع هر دوی این دو جنبه باید در اثر به یک نقطه بهینه و در هم تنیده برسند و اثری که دارای یک فرم درست و محتوای متناسب با فرم باشد. در واقع آثاری که این دو جنبه‌شان از هم جداست در همان مرحله اول داوری حذف می‌شوند. یعنی آثاری که تنها فرم دارند اما محتوا ندارند و بالعکس آثاری که محتوا دارند اما فرم و ساختار متناسبی ندارند. طبیعتاً این آثار در دوره اول داوری حذف شده‌اند و آثاری به مرحله بعدی راه پیدا کردند که حداقل‌هایی از این دو جنبه در آنها تنیده شده و وجود داشته باشد، آثاری که دارای کیفیت و خصلت‌هایی از فرم ادبیت هستند و پیراستگی کامل را دارند و همچنین دارای محتوای قابل طرح هستند.
همچنان شاهد هستیم که مبلغ جایزه جلال، برای بعضی محل بحث است. مبلغ جایزه جلال هم در طول این سال‌ها دستخوش تغییر شده است در این میان چه رویکردی در جایزه جلال حفظ کرده‌اید؟
حامدمحقق: جایزه جلال همچنان جزو گرانترین جایزه‌های کشور در حوزه کتاب محسوب می‌شود. مصوبه‌ای که از آغاز بنیان نهاده شد با توجه به شرایط تورمی کشور شدنی نبود و تغییر کرد. اما همچنان با توجه به اهمیت آن از گرانترین جایزه‌های ادبی است.
روند جایزه جلال طبق مصوبه‌ای که ۱۷ سال پیش سند شده است، پیش می‌رود و به تعبیر دبیرهای پیشین تغییر دولت‌ها در رویکرد جایزه جلال تاثیری نداشته که این نکته به مثابه دوام و ایستایی می‌تواند مثبت باشد، اما در کنار این مسئله بحث زمان نیز مطرح است. بعد از گذشت ۱۷ سال و تجربیاتی که این رویداد در دوره‌های مختلف کسب کرده است، آیا لازم نیست با توجه به نیاز ادبی جامعه امروز و تغییرات اجتماعی و فرهنگی، در مفاد و مصوبات این رویداد ادبی تغییراتی رخ دهد؟
حامدمحقق: همانطور که خودتان اشاره کردید اینکه سیاست‌گذاری جایزه جلال با تغییر دولت‌ها از رویکرد و مسیر اصلی خود خارج نشده است یک امتیاز محسوب می‌شود و نکته مثبت رویداد ادبی جلال است. این رویداد کاملاً بر اساس سیاست گذاری که طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی به صورت کامل و واضح توضیح داده شده، برگزار می‌شود و یکی از دلایل تداوم آن همین نکته است که آیین نامه‌اش کاملاً مشخص و روشن است و هر جستجوگری می‌تواند آیین نامه رویداد ادبی جلال را در مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی رویت کند و کاملاً به شیوه، اهداف، فرایند داوری و نحوه برگزیدگان آن مشرف شود. این جایزه جزو شفاف‌ترین جوایز است که رویکرد خود را به صورت مشخص و با صدای بلند اعلام کرده است و درباره اینکه اشاره کردید برخی مفادهای آیین‌نامه با توجه به زمان نیاز به تغییر دارد باید بگویم، در چند دوره پیشین و این دوره گفتگوهایی با دبیران شورای علمی و اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی صورت گرفته است و تغییرات مختصری که لازم بود لحاظ شده است. مثلاً نامگذاری یکی از بخش‌های جایزه که مستندنگاری و تاریخ‌نگاری بود تبدیل شده است به مستندنگاری و تاریخ‌نگاری از آن حذف شده است. در ادامه به نظر می‌رسد برخی از واژه‌ها و اصطلاحات دیگر هم در مصوبات آمده است که با توجه به نیاز ادبی و گذشت زمان نیاز به تغییرات مختصری دارد.
روند تغییرات به چه شکل است؟ آیا بعنوان یک نهاد برگزار کننده نیاز به تصویب و تائید شورای عالی انقلاب فرهنگی دارید؟
حامد محقق: در آئین‌نامه بخشی از وظایف بر عهده هیئت امنای جایزه گذاشته شده است. به طور مثال تغییر مبلغ جایزه هم در همین هیئت امنا مطرح و تغییر داده شد. اما اگر قرار بر تغییر مصوبه باشد باید خود شورا این تصمیم را بگیرد، به این صورت که باید از پیش، دو سال کار پژوهشی صورت پذیرد و سند تغییر به شورا ارائه شود. سپس سند در نوبت بررسی قرار می‌گیرد و پس از بررسی در صورت تائید اولیه در جلسه عمومی مطرح و چنانچه مورد قبول واقع شود مصوبه تغییر، اصلاح و ابلاغ می‌شود. اما نکته مهم این است که شاید با توجه به این پروسه زمان‌بر، ما عادت کرده‌ایم که به جای تغییر و صرف زمان برای این اتفاق، همت خود را بگذاریم بر اینکه این رویداد را طبق همان مصوبات به بهترین شکل برگزار کنیم، تا اینکه بخواهیم مصوبات جدیدی به آن اضافه و یا از آن حذف کنیم، هرچند که به نظرم لازم است چند مصوبه در این آیین نامه اصلاح شود. اما به طور کلی مصوبات این آیین نامه به لحاظ شفافیت یک امتیاز محسوب می‌شود که به این جایزه کمک کرده است.
اسم جایزه جلال به طور ناخودآگاه برای مخاطب این حس را ایجاد می‌کند که شاید پل ارتباطی میان سیاستگزاری‌های این رویداد و منش قلم جلال وجود دارد. اما آنچه که مسلم است این است که، نام جلال تنها یک اسم و نماد برای این جایزه است
مسعودکوثری: در واقع این جایزه به افتخار و پاسداشت نام جلال‌آل‌احمد است. طبیعتاً آثار ادبی امروز با آثار دوره‌ای که جلال می‌زیست، تفاوت‌های زیادی دارد. آثار جلال تماماً معیار ادبیات معاصر ایران نیست. اما الگوهایی است از اینکه یک نویسنده روشنفکر متفکر در بازه زمانی خود آنها را تولید کرده است و نکته مهم آن در تعهدی است که جلال نسبت به جامعه خودش و مردم داشته است. جلال آل احمد در تعهد به مردم و جامعه ایران سنگ تمام گذاشت. بنابراین فکر می‌کنم به لحاظ مضمونی، شکل و محتوا ضرورتی ندارد که آثار امروز شبیه به آثار جلال باشد و قطعاً با توجه به تغییرات فرهنگی، اجتماعی و تعلیمات ادبی ما در دوره متفاوتی زندگی می‌کنیم. ما در همین دوره ۱۲۵۰ رمان دریافت کرده‌ایم. می‌بینید که حتی سطح تولید ادبی خیلی متفاوت است با روزگاری که جلال و نویسندگان آن دوره داشتند. البته این به این معنی نیست که همه آثار عالی هستند. اما نمایانگر این نکته است که شرایط کاملاً تغییر کرده است. هم به لحاظ محتوایی هم به لحاظ سبک‌های ادبی و هم به لحاظ کمیت، در دوران متفاوتی به سر می‌بریم، برخی از ژانرها بازبینی شده و ارتقا پیدا کردند و در برخی از ژانرها ما نتوانسته‌ایم آثاری به قوت گذشته به وجود بیاوریم. فکر می‌کنم جلال یک راهنما و نشانه است برای جهت‌یابی تعهدی که نویسنده نسبت به مردم و جامعه دارد.
به نکته خوب اشاره کردید تعهدی که جلال به عنوان یک متفکر و نویسنده روشنفکر نسبت به مردم داشت، در روزگار حاضر به صورت عمومی بسیار تغییر کرده است. نویسندگان امروز تعهد خود را بر پایه اقبال مخاطب و بازار گذاشته‌اند و به دنبال محتوایی هستند که همه پسند و پرفروش باش و واهمه دارند از اینکه حقیقت تلخ و عریان را در تیزی قلمشان بیاورند. چرا که ممکن است محبوبیت خود را از دست بدهند قلم جلال صادق بود و حتی ممکن بود عریانی آن دل مردم را بزند.
مسعود کوثری: البته ضرورتاً همه نویسندگان امروز ما اینگونه نیستند هنوز هستند کسانی که آثاری خلق می‌کنند که سویه‌هایی از حرکت رو به جلو را به مردم نشان می‌دهد و تابع مردم و جامعه و بازار نباشد. این رویکرد قطعاً در جایزه جلال ملاک است این مسئله خودش را در فرم و محتوای آثاری که به مراحل نهایی می‌رسند نشان می‌دهد قطعاً این رویکرد ستون اصلی جایزه جلال است که به عنوان یک امر بین ذهنی میان کلیه داوران وجود دارد و به آن توجه ویژه دارند.
∎