[ مریم رضاخواه] آموزش و پرورش به‌عنوان یکی از ارکان اساسی توسعه پایدار، نقش کلیدی در ارتقای سطح علمی، فرهنگی و اجتماعی جامعه دارد. یکی از چالش‌های جدی که نظام آموزشی ایران با آن مواجه است، کمبود مدارس و فضاهای آموزشی مناسب است. این بحران نه تنها کیفیت آموزش را کاهش می‌دهد، بلکه شکاف‌های اجتماعی و نابرابری در دسترسی به امکانات آموزشی را نیز افزایش می‌دهد.
کمبود مدارس در ایران به‌ویژه در مناطق محروم و حاشیه‌نشین، معضل بزرگی است. بر اساس گزارش‌های وزارت آموزش و پرورش، کشور با کمبود بیش از 100 هزار کلاس درس مواجه است. این کمبودها در شهرهای بزرگ، به دلیل افزایش جمعیت دانش‌آموزان، و در روستاها و مناطق دورافتاده، به علت ضعف زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری ناکافی، به وضوح دیده می‌شود. به گفته وزیر آموزش و پرورش، تراکم بالای دانش‌آموزان در کلاس‌ها به دلیل کمبود فضای آموزشی است. هرچند که در چند سال گذشته سرانه فضای آموزشی در کشور بهبود یافته و از 5.17 متر مربع در سال 1395 به 5.28 متر مربع افزایش یافته است، اما هنوز این مقدار با استاندارد 8 متر مربع به ازای هر دانش‌آموز که طبق قانون باید رعایت شود، فاصله دارد. استان‌های تهران، البرز و سیستان و بلوچستان بیشترین نیاز را برای ساخت مدارس جدید دارند، هم‌اکنون بیشتر کمبود فضای آموزشی مربوط به دوره ابتدایی است که در ۶ سال آینده تغییر می‌کند و بیشترین کمبود در دوره متوسطه خواهد بود.
مجید عبداللهی، معاون فنی و اجرایی سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس، می‌گوید: « در برنامه هفتم توسعه هدف‌گذاری شده است تا سرانه فضای آموزشی در کشور از 5.28 متر مربع به 6.1 مترمربع برسد. برای دستیابی به این هدف، با در نظر گرفتن تعداد دانش‌آموزان مدارس دولتی، نیازمند ساخت 14 میلیون مترمربع فضای آموزشی هستیم. در کشور 117 هزار مدرسه وجود دارد که شامل 97,800 مدرسه دولتی و 18,800 مدرسه غیردولتی می‌شود. تعداد کل دانش‌آموزان 16 میلیون و 400 هزار نفر است که از این میان، 14 میلیون نفر در مدارس دولتی و 2.4 میلیون نفر در مدارس غیردولتی تحصیل می‌کنند.طبق پیش‌بینی‌ها، تا پایان برنامه هفتم توسعه، جمعیت دانش‌آموزی کشور حدود 450 هزار نفر افزایش خواهد یافت. او معتقد است که توزیع سرانه آموزشی در کشور متوازن نیست، مناطقی وجود دارد که به‌دلیل رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت، نیاز بیشتری به مدارس دارند، عبداللهی به استان‌های تهران، البرز و سیستان و بلوچستان اشاره می کند و می گوید: این 3 استان با کمبود شدید مدارس رو به رو هستند.»
بر اساس داده‌های سازمان نوسازی مدارس کشور، خوزستان، خراسان رضوی، قم و آذربایجان غربی 4 استان دیگری هستند که نیاز شدید به مدرسه دارند و به طور کل 7 استان با کمبود مدرسه دست و پنجه نرم می کنند.
کمبود شدید مدرسه
کمبود مدرسه در کلان‌شهرهایی مانند تهران شاید باورپذیر نباشد، اما بسیاری از مدارس تهران به همین خاطر مجبور هستند تا در دو شیفت پذیرای دانش‌آموزان باشند. این در حالی است که محمود امانی طهرانی، دبیرکل شورای‌عالی آموزش و پرورش، به کمبود مدارس اشاره کرده و گفته :«ما به دانش‌آموزانی که در شیفت دوم تحصیل می‌کنند بدهکاریم، زیرا کیفیت یادگیری در نوبت بعدازظهر کاهش پیدا می‌کند.»
در استان تهران، سرانه فضای آموزشی 5.16
متر مربع است، که نشان‌دهنده نیاز فوری به احداث مدارس جدید در این استان است. بر اساس گفته مسئولان وزارت آموزش و پرورش، برای رسیدن به سرانه استاندارد کشوری، لازم است که 13 هزار کلاس درس جدید در تهران ساخته شود.
این کمبود فضا و مدارس به ویژه در مناطق حاشیه‌ای و شهرهای جدید بیشتر است. مسئولان آموزش و پرورش تأکید دارند که 695 مدرسه 15 کلاسه در شهرستان‌های استان تهران مورد نیاز است تا از تراکم بیش از حد کلاس‌ها جلوگیری شود.
عوامل مؤثر در بحران کمبود مدارس
مسعود بهرامی، مدیرکل آموزش و پرورش شهرستان‌های تهران یکی از عوامل موثر در بحران کمبود مدارس را افزایش جمعیت دانش‌آموزان می داند و می گوید: «رشد جمعیت و مهاجرت‌های داخلی، به‌ویژه به شهرهای بزرگ، باعث افزایش تعداد دانش‌آموزان و فشار بر ظرفیت مدارس موجود شده است.»
محمد داوری، کارشناس آموزش فرسودگی مدارس را عامل دیگری را که چالش کمبود مدرسه ایجاد کرده است، می‌داند و می‌گوید: «بسیاری از مدارس موجود، عمر بالای ۳۰ سال دارند و از استانداردهای روز آموزشی و ایمنی برخوردار نیستند. تخریب این مدارس و نیاز به جایگزینی آن‌ها، مشکل کمبود فضا را تشدید کرده است. همچنین تخصیص ناکافی منابع مالی به بخش آموزش و پرورش، ساخت و نگهداری مدارس جدید را با مشکل مواجه کرده است. شکاف‌های منطقه‌ای در توزیع بودجه و امکانات آموزشی، باعث تمرکز مدارس مجهز در شهرهای بزرگ و کمبود فضاهای آموزشی در مناطق کم‌برخوردار شده است. او تأثیر بلایای طبیعی را هم در چالش کمبود مدرسه موثر می داند. «زلزله، سیل و دیگر حوادث طبیعی، بسیاری از مدارس در مناطق آسیب‌پذیر را تخریب کرده و فشار بیشتری بر زیرساخت‌های آموزشی وارد کرده‌اند.»
پیامدهای کمبود مدارس
اما پیامدهای تراکم بالای دانش‌آموزان در کلاس‌ها چیست؟ فرح غفاری یکی از معلمان باسابقه دوره ابتدایی می گوید: «کلاس‌های پرجمعیت، کیفیت یادگیری را کاهش داده و معلمان را با فشار کاری زیاد مواجه می‌کند. کمبود مدارس باعث کاهش کیفیت آموزش می‌شود و می‌تواند بر آینده تحصیلی و حتی شغلی دانش‌آموزان تاثیر منفی بگذارد. در مناطقی که مدارس به اندازه کافی وجود ندارند، دانش‌آموزان به دلیل مسافت طولانی یا نبود امکانات آموزشی مناسب، از ادامه تحصیل بازمی‌مانند. کمبود مدارس در مناطق محروم، دسترسی برابر به آموزش باکیفیت را محدود کرده و نابرابری اجتماعی را تقویت می‌کند. محیط‌های آموزشی نامناسب و تراکم بالا، انگیزه معلمان برای ارائه آموزش باکیفیت را کاهش می‌دهد.»
راهکارهای پیشنهادی برای رفع بحران
محمد رضا نیکنژاد کارشناس حوزه تعلیم و تربیت معتقد است که باید بودجه آموزش و پرورش افزایش پیدا کند. تخصیص درصد بیشتری از بودجه عمومی کشور به بخش آموزش و پرورش برای ساخت و تجهیز مدارس جدید ضروری است.
او نیز جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را مهم می داند.«ایجاد انگیزه برای مشارکت بخش خصوصی در ساخت مدارس از طریق ارائه تسهیلات مالیاتی و مشوق‌های اقتصادی. از فناوری‌های نوین هم باید استفاده شود. بهره‌گیری از تکنولوژی‌های ساخت‌وساز مدرن و سیستم‌های آموزشی دیجیتال می‌تواند به کاهش فشار بر زیرساخت‌های فیزیکی کمک کند.همچنین منابع آموزشی باید عادلانه تر توزیع شود. در سیاست‌های توزیع بودجه و امکانات آموزشی برای حمایت از مناطق محروم و حاشیه‌نشین نیز بازنگری شود.
مدارس شبانه‌روزی توسعه پیدا کند. مدارس شبانه‌روزی در مناطق دورافتاده برای کاهش مسافت‌های طولانی و افزایش دسترسی به آموزش احداث شود. مشارکت های مردمی افزایش پیدا کند. مردم و خیّران برای کمک به ساخت مدارس و بهبود زیرساخت‌های آموزشی تشویق شوند. مدارس فرسوده را بازسازی و مقاوم‌سازی کنند. برای تعمیر و نوسازی مدارس قدیمی و افزایش عمر مفید آن‌ها برنامه ریزی صورت گیرد.
ساخت مدرسه اولویت ملی باشد
بحران کمبود مدارس در ایران، مشکلی چندوجهی است که حل آن نیازمند تلاش و همکاری مشترک دولت، بخش خصوصی، مردم و نهادهای بین‌المللی است. با توجه به اهمیت آموزش در توسعه کشور، سرمایه‌گذاری در ساخت و تجهیز مدارس جدید باید به‌عنوان اولویت ملی در نظر گرفته شود. اقدامات هماهنگ و برنامه‌ریزی‌شده می‌تواند علاوه بر حل این بحران، گامی مؤثر در جهت کاهش نابرابری‌های آموزشی و ارتقای کیفیت نظام آموزشی کشور باشد.