سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - فاطمه خداوردی: داستان‌نویسی یکی از کهن‌ترین هنرهای بشری به شمار می‌آید؛ هنری که با کلمات، دنیایی می‌سازد که می‌تواند مخاطب را به تفکر وادارد، احساسات او را برانگیزد و حتی زندگی‌اش را دگرگون کند. داستان‌نویسی به انسان این امکان را می‌دهد که تاریخ، اسطوره‌ها، رویاها و احساسات خود را در قالب کلمات و جملات به نسل‌های آینده منتقل سازد. از افسانه‌های شفاهی تا رمان‌های مدرن، داستان‌نویسی همواره ابزاری برای بیان عمیق‌ترین بخش‌های وجود انسان بوده است.
اما داستان‌نویسی تنها خلق یک روایت سرگرم‌کننده نیست؛ بلکه ابزاری قدرتمند برای انتقال ایده‌ها، تربیت احساسات و حتی شکل‌دهی به تفکر انتقادی است. نویسندگی به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان، نه‌تنها وسیله‌ای برای بیان احساسات و تخیل محسوب می‌شود؛ بلکه راهی برای پرورش خلاقیت، تقویت مهارت‌های زبانی و افزایش اعتمادبه‌نفس نیز به شمار می‌آید.
آیا نوشتن داستان تنها به یک استعداد ذاتی محدود می‌شود؟ بسیاری از افراد بر این باورند که نویسندگی یک هنر خدادادی است و تنها کسانی که این استعداد را دارند می‌توانند در این عرصه موفق شوند. درحالی‌که واقعیت فراتر از این تصور است. داستان‌نویسی، علاوه‌بر داشتن استعداد، نیازمند یادگیری، تمرین و شناخت عمیق ابزارهای این هنر است؛ اما چگونه می‌توان این مهارت را به علاقه‌مندان آموخت؟
کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» نوشته عباس جهانگیریان از مجموعه «کتاب‌های پژوهشی» کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، منبعی آموزشی برای کسانی است که به‌دنبال یادگیری داستان‌نویسی به‌صورت عملی و گام‌به‌گام هستند. این کتاب به والدین، مربیان و حتی نویسندگان نوقلم کمک می‌کند هنر نویسندگی را به‌شکلی خلاقانه و کاربردی یاد بگیرند یا به دیگران آموزش دهند.
کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» با زبانی ساده و روان، اصول و تکنیک‌های داستان‌نویسی را به مخاطب آموزش می‌دهد. برخلاف بسیاری از منابع دیگر که بیشتر به توضیح تئوری عناصر داستان می‌پردازند، این کتاب رویکردی عملی و کارگاهی دارد. عباس جهانگیریان با تمرین‌ها و مثال‌های گوناگون، خواننده را تشویق می‌کند مفاهیم را به‌طور عملی تجربه کند و داستان‌های خود را بنویسد. او با بهره‌گیری از تجربیات آموزشی خود، عناصر داستان را به‌شکلی کاملاً عملی توضیح داده است تا افراد در هر سن و با هر سطح آشنایی با نویسندگی، بتوانند از این کتاب بهره‌مند شوند.
کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» در ۱۰ فصل تنظیم شده است و هر فصل به یکی از موضوعات مهم در فرایند نویسندگی می‌پردازد. این فصول نه‌تنها عناصر اصلی داستان بلکه نکات کلیدی برای خلق داستان‌های جذاب و تأثیرگذار را به مخاطب آموزش می‌دهند.
- نویسنده کیست؟
کتاب با سؤال اساسی «نویسنده کیست؟» آغاز می‌شود و به این موضوع می‌پردازد که نویسندگی ترکیبی از هنر، دانش و تمرین است. نویسنده باید دیدی عمیق به زندگی داشته باشد و بتواند از کوچک‌ترین جزئیات اطراف خود الهام بگیرد. یکی از نکات مهمی که جهانگیریان بر آن تأکید دارد، نقش تجربه و مشاهده در نویسندگی است. او معتقد است که یک نویسنده خوب باید حواس پنج‌گانه‌اش را تقویت کند تا بتواند دنیاهای داستانی واقعی و ملموسی خلق کند.
- اهمیت حواس پنج‌گانه در داستان‌نویسی
یکی از مباحث کلیدی کتاب، اهمیت پرورش حواس پنج‌گانه در نویسندگی است. نویسنده توضیح می‌دهد که چگونه مشاهده دقیق، شنیدن صداها، درک بوها، طعم‌ها و لمس اشیا می‌تواند به نویسنده کمک کند تا جهانی واقعی‌تر و ملموس‌تر خلق کند. این فصل با تمرین‌های کاربردی، مخاطب را تشویق می‌کند نگاه دقیق‌تری به پیرامون خود داشته باشد. این تمرین‌ها به نویسنده کمک می‌کنند تا نه‌تنها محیطی جذاب و واقع‌گرا خلق کند بلکه مخاطب را عمیقاً درگیر داستان کند.
عناوینی که در فصل اول کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» بررسی می‌شوند، عبارت‌اند از: «پرورش حواس پنج‌گانه و نقش آن در کار نویسنده»، «حس بینایی»، «حس شنوایی»، «حس بویایی»، «حس چشایی»، «حس بساوایی (لامسه)» و «نقش حواس پنج‌گانه در دامنه و افق دید نویسنده».
- شالوده داستان: هفت سؤال کلیدی و هفت «چه» برای ساختن داستانی منسجم
عباس جهانگیریان در کتاب خود، پرسش‌هایی کلیدی مطرح می‌کند، از جمله اینکه «چه می‌خواهیم بنویسیم؟» و «برای چه کسی می‌نویسیم؟» و…. این پرسش‌ها به نوقلمان کمک می‌کنند ایده‌های خود را با هدفی مشخص شکل دهند و از مرحله ایده‌پردازی تا نگارش و ویرایش، تمام جنبه‌های داستان را مدیریت کنند.
عناوینی که در فصل دوم کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» بررسی می‌شوند، عبارت‌اند از: «هفت چه: شالوده و کلیت بنای داستان»، «چه یکم (چه می‌خواهیم بنویسیم؟ با چه هدفی؟ و برای چه مخاطبی؟)»، «از ایده تا پیرنگ»، «ارزش ثبت و انتشار خاطرات»، «تعریف طرح و پیرنگ»، و «داستان از کجا آغاز می‌شود؟».
در «چه یکم»، نویسنده با تعیین هدف و پیام داستان، به روشن‌شدن مسیر نگارش کمک می‌کند. همچنین، این فصل مراحل گذار از ایده به پیرنگ را به‌روشنی توضیح می‌دهد و با تعریف طرح و پیرنگ، به مخاطب می‌آموزد که چگونه داستانی با ساختاری محکم خلق کند.
- شخصیت‌پردازی
شخصیت‌پردازی یکی از چالش‌های بزرگ نویسندگان است. این کتاب با بررسی انواع شخصیت‌ها (ایستا، پویا، قالبی و غیره) و ابعاد مختلف آن‌ها (فیزیکی، روانی، اجتماعی و جهان‌بینی) نویسنده را به‌سمت خلق شخصیت‌هایی چندبعدی و باورپذیر هدایت می‌کند.
عناوینی که در فصل سوم کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» بررسی می‌شوند، عبارت‌اند از: «چه دوم (به‌واسطه چه کس یا کسانی می‌خواهیم داستان‌مان را روایت کنیم؟)»، «شخصیت و ابعاد و ویژگی‌های آن»، «بعد روحی، روانی و رفتاری (بحث روان‌شناسی شخصیت)»، «بعد فیزیکی یا جسمی (فیزیولوژی شخصیت)»، «بعد اجتماعی (جامعه‌شناسی شخصیت)»، «بعد جهان‌بینی (جهان‌بینی شخصیت)»، «بعد دراماتیک شخصیت (برخورداری شخصیت از ظرفیت‌های داستانی و نمایشی)»، «انواع شخصیت»، «شخصیت ایستا (یا ثابت)»، «شخصیت پویا (تحول‌پذیر)»، «شخصیت قالبی / کلیشه‌ای / قراردادی / نوعی / تیپیک»، «شخصیت‌های تمثیلی یا جانشینی»، «شخصیت خاکستری»، «شخصیت الصاقی (شخصیت اضافی)»، «شخصیت‌پردازی»، «درگاه یکم: انتخاب شخصیت»، «درگاه دوم: طراحی شخصیت در معماری داستان»، «درگاه سوم: خاستگاه شخصیت»، «درگاه چهارم: نمودار منحنی شخصیت»، «کنش‌های کارکردمحور»، «تحول شخصیت و زمینه‌های آن»، «پله‌های تحول شخصیت» و «نامگذاری شخصیت».
- زمان و مکان در داستان
یکی دیگر از موضوعات مهم کتاب، نقش زمان و مکان در داستان است. جهانگیریان توضیح می‌دهد که چگونه می‌توان با انتخاب زمان و مکانی مناسب، فضایی ایجاد کرد که داستان در آن باورپذیرتر شود. او به انواع زمان‌بندی‌ها و همچنین مکان‌های واقعی و خیالی اشاره کرده و تمرین‌هایی برای خلق آن‌ها ارائه می‌دهد.
عناوینی که در فصل چهارم کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» به آن‌ها پرداخته می‌شود، عبارت‌اند از: «چه سوم (داستان در چه زمان و مکانی روی می‌دهد؟)» و «زمان و مکان در داستان (زمان و مکان دراماتیک)».
- زاویه دید: انتخابی تعیین‌کننده در روایت داستان
این نویسنده باسابقه ادبیات کودک و نوجوان کشور، در فصلی مربوط به زاویه‌دید، انواع دیدگاه‌های روایی را معرفی می‌کند، از جمله زاویه‌دید اول‌شخص، سوم‌شخص دانای کل و دوم‌شخص. او به مزایا و معایب هر زاویه‌دید اشاره کرده و با ارائه نمونه‌های متعدد توضیح می‌دهد که چگونه انتخاب زاویه‌دید می‌تواند بر تجربه خواننده از داستان تأثیر بگذارد.
عناوینی که در فصل پنجم کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» بررسی می‌شوند، عبارت‌اند از: «چه چهارم (چگونه می‌خواهیم داستان‌مان را روایت کنیم؟)»، «ساختارهای کلی روایت»، «زاویه دید یا دیدگاه روایت»، «زاویه دید درونی منِ راوی یا اول‌شخص»، «زاویه دید نمایشی»، «تک‌گویی نمایشی (بیرونی) و تک‌گویی درونی (سیال ذهن)»، «زاویه دید دوم‌شخص»، «زاویه دید دانای کل»، «زاویه دید دانای کل محدود»، «حدیث نفس یا خودنوشت»، «چاشنی‌های روایت»، «تعلیق یا هول و ولا (دروایی یا اندروایی)»، «کشمکش» و «کاتارسیس».
در فصل ششم کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» نیز مباحثی مطرح می‌شود که عبارت‌اند از: «چه پنجم (نویسنده با چه زبان و نثری داستانش را روایت می‌کند؟)»، «زبان»، «الف - ارتباط‌های حسی، حرکتی و نشانه‌ای»، «ب - زبان‌های کلامی»، «نثر»، «ویژگی‌های یک نثر خوب»، «همخوانی زبان و نثر با زمان و مکان داستان»، «ویرایش و باز هم ویرایش»، «زیبایی و ریتم» و «پرهیز از نثر مقاله‌ای».
- اهمیت دیالوگ و توصیف در داستان
یکی دیگر از موضوعات کلیدی در این کتاب، اهمیت دیالوگ و توصیف است. دیالوگ‌ها باید هم باورپذیر باشند و هم به پیشبرد داستان کمک کنند. عباس جهانگیریان تمرین‌هایی ارائه می‌دهد تا هنرجویان بتوانند دیالوگ‌های تأثیرگذار و مناسبی برای شخصیت‌های خود بنویسند.
عناوین موضوعات فصل هفتم کتاب «کارگاه داستان‌نویسی»: «چه ششم (شخصیت‌های داستان چگونه سخن می‌گویند؟)»، «گفت‌وگو (دیالوگ)»، «راهکارهای نوشتن و ویژگی‌های گفت‌وگوی خوب»، «گفت‌وگوی معمولی و هنری»، «تعلیق در گفت‌وگو»، «گفت‌وگو؛ موتور حرکت داستان»، «توازن کلام با وزن شخصیت داستان»، «گویش‌های بومی»، «کنشمندی گفت‌وگو»، «نمک کلام در گفت‌وگو»، «انرژی کلام»، «ایجاز و تلخیص»، «اشتباه لپی، جابجایی یا وارانگی کلمات و لغزش‌های زبانی در گفت‌وگو»، «مونولوگ»، و «جمع‌بندی و ادامه خوب و بد گفت‌وگو» و «لحن».
همچنین، عناوین موضوعات فصل هشتم کتاب به این شرح است: «چه هفتم (نویسنده چگونه صحنه، معماری و فضای داستان خود را طراحی و توصیف می‌کند؟)»، «صحنه و صحنه‌پردازی»، «چند نکته در مورد صحنه، بستر و فضای داستان» و «توصیف و فضاسازی در داستان».
و عناوین فصل نهم آن عبارت‌اند از: «انتخاب عنوان برای داستان» و «خوب و بد انتخاب عنوان برای داستان».
- ژانرهای داستانی: تنوع در داستان‌نویسی
یکی از نقاط قوت این کتاب، فصل مربوط به ژانرهای داستانی است. جهانگیریان توضیح می‌دهد که چگونه نویسندگان می‌توانند ژانرهای مناسب و متنوعی از جمله طنز، عاشقانه، پلیسی، تاریخی، فانتزی، وحشت و جنگ را برای داستان خود انتخاب و چه اصولی را باید در هر ژانر رعایت کنند.
به عنوان مثال:
در ژانر طنز، نویسنده باید از تکنیک‌هایی مانند جابه‌جایی یا تناقض‌های رفتاری بهره گیرد. در ژانر وحشت، ایجاد تعلیق و فضاسازی دلهره‌آور اهمیت زیادی دارد. در ژانر تاریخی، توجه به جزئیات و انجام تحقیقات دقیق ضروری است و…
عناوینی که در فصل دهم کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» بررسی می‌شوند، به این صورت است: «ژانر یا گونه‌های داستانی»، «۱- ژانر طنز»، «مبانی و دستمایه‌های طنز»، «جابجایی یا جانشینی»، «تناقض»، «تناقض‌های رفتاری»، «طنز کلامی»، «طنز صفات یا صفت محور»، «از دیگر مضامین طنز»، «۲- ژانر عاشقانه»، «مبانی و مؤلفه‌های نگارش داستان عاشقانه»، «۳- ژانر پلیسی»، «ژانر پلیسی یا کارآگاهی معمولی»، «ژانر پلیسی جنایی»، «ژانر تریلر»، «مولفه‌های ژانر پلیسی»، «۴- ژانر تاریخی»، «بایدها و نبایدهای ژانر تاریخی»، «۵- ژانر فانتزی»، «۶- ژانر وحشت»، «ویژگی‌ها و مولفه‌های ژانر وحشت»، «۷- ژانر جنگ و ادبیات پایداری» و «نمونه جنگ و ادبیات پایداری».
کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» منبعی مناسب برای نویسندگان تازه‌کار، مربیان و والدین است. این کتاب نه‌تنها به آموزش اصول داستان‌نویسی می‌پردازد بلکه با تمرین‌ها و رویکرد عملی خود، مخاطب را تشویق می‌کند تا مفاهیم را به‌طور کاربردی تجربه کند. اگر به‌دنبال یادگیری داستان‌نویسی به شیوه‌ای خلاقانه و مؤثر هستید، این کتاب می‌تواند انتخاب مناسبی برای شما باشد.
کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» می‌تواند به‌عنوان منبع آموزشی جامعی برای مربیان و والدینی که قصد دارند کودکان را به دنیای نویسندگی وارد کنند، استفاده شود. بااین‌حال، ارزش این کتاب تنها محدود به کودکان نیست؛ نویسندگان بزرگ‌سال نیز می‌توانند با مطالعه این اثر و انجام تمرین‌های آن، مهارت‌های خود را تقویت کنند.
کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» از چند جهت نسبت به آثار مشابه متمایز است:
- رویکرد کارگاهی: برخلاف بسیاری از کتاب‌های آموزشی که تنها به توضیح تئوری عناصر داستان می‌پردازند، این کتاب با تمرین‌های متعدد عملی مخاطب را به نوشتن تشویق می‌کند.
- هدف‌گذاری خاص: این کتاب برای کودکان و نوجوانان طراحی شده است؛ اما با توجه به زبان ساده و تمرین‌های واضح، برای بهره‌گیری همه گروه‌های سنی مناسب است.
- نگاه جامع به فرایند نویسندگی: از پرورش حواس گرفته تا انتخاب ژانر، کتاب تمامی مراحل نویسندگی را پوشش می‌دهد.
این کتاب با توجه به پیوندهای مشترک داستان، فیلم‌نامه و نمایشنامه، خواننده را با عناصر و ریشه‌های مشترک سه‌گانه‌های «نوشتن» آشنا می‌کند.
انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتاب «کارگاه داستان‌نویسی» نوشته عباس جهانگیریان از مجموعه «کتاب‌های پژوهشی» را در ۲۶۰ صفحه و بهای ۷۵ هزار تومان برای علاقه‌مندان به یادگیری حرفه و هنر داستان‌نویسی منتشر کرده است.
∎