به گزارش سرویس سیاسی تابناک، بعد از تحولات اخیر در سوریه که با سرعت باورنکردنی موجب سرنگونی دولت بشار اسد شد ، نگاه ناظران به آینده سوریه دوخته شده است، در کنار عوامل فرهنگی و اقتصادی و سیاسی ، یکی از مهمترین مولفه های اصلی شکل گیری آینده سوریه، وضعیت و بافت مذهبی سوریه است، بافت مذهبی و فرقه های موجود در سوریه بسیار پیچیده و نادر است، فرقه های گوناگون مذهبی با عقاید متضاد در سوریه زندگی می کنند که کوچکترین سیاست غلطی می تواند شام را به بشکه باروت جدید خاورمیانه تبدیل کند.
ابتدا نگاهی کنیم به باقت مذهبی سوریه: اهل سنت حدود ۷۴ درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند. این گروه شامل مذاهب حنفی و شافعی است. اهل سنت در سراسر سوریه پراکنده هستند، اما در شهرهای بزرگ مانند دمشق، حلب، حمص و حماه بیشترین تعداد را دارند.
علویان (نصیریه):
حدود ۱۱ تا ۱۳ درصد جمعیت را شامل می‌شوند. علویان عمدتاً در نواحی ساحلی مانند استان‌های لاذقیه و طرطوس زندگی می‌کنند؛ حافظ و بشار اسد که از ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۴ حاکم سوریه بودند، علوی مذهب (نصیری) بودند.
شیعیان جعفری (دوازده‌امامی):
حدود ۱ تا ۲ درصد جمعیت سوریه هستند. این گروه در شهرهایی مانند دمشق (حول زیارتگاه حضرت زینب(س))، حلب و حمص حضور دارند.
اسماعیلیان:
حدود ۱ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند و بیشتر در شهر سلمیه در استان حماه و برخی مناطق دیگر زندگی می‌کنند.
دروزی‌ها:
حدود ۳ درصد جمعیت سوریه دروزی هستند. آنها بیشتر در مناطق جنوبی مانند استان سویداء سکونت دارند.
مسیحیان:
حدود ۷ تا ۱۰ درصد جمعیت را شامل می‌شوند و شامل فرقه‌های مختلف مانند ارتدکس یونانی، ارمنی، کاتولیک و پروتستان هستند. مسیحیان در دمشق، حلب، حمص و دیگر شهرها و روستاهای سوریه پراکنده‌اند.یزیدی‌ها، یهودیان و دیگر اقلیت‌های کوچکتر نیز در سوریه حضور دارند، اما تعدادشان بسیار کمتر است.این تنوع مذهبی در سوریه هم به عنوان منبع غنای فرهنگی و هم موجب تنش‌ها و تعارضات در طول تاریخ، به ویژه در دوران جنگ داخلی، بوده است
اهل سنت سوریه:
مذهب شافعی: این مذهب نیز در بخش‌هایی از سوریه، به خصوص در مناطق کردنشین شمال شرق سوریه و در برخی از مناطق دیگر مانند استان درعا و ادلب، رواج دارد.اهل سنت در سوریه حدود ۷۴ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند.
شیعیان سوریه:
شیعیان در سوریه به چندین گروه مختلف تقسیم می‌شوند که شامل علویان (نصیریه)، شیعیان دوازده‌امامی (جعفری)، و اسماعیلیان (نزاریه) هستند. در ادامه به تفصیل بیشتری درباره هر یک می‌پردازیم:
علویان (نصیریه):
علویان بزرگ‌ترین گروه شیعی در سوریه هستند. آنها حدود ۱۱ درصد از جمعیت سوریه را تشکیل می‌دهند و بیشتر در استان‌های لاذقیه و طرطوس سکونت دارند. علویان مذهب خود را از محمد بن نصیر نمیری می‌دانند که یکی از غلات شیعه بوده است.
اسماعیلیان (نزاریه):
اسماعیلیان عمدتاً در شهر سلمیه در استان حماه و برخی دیگر از مناطق سوریه ساکن هستند. آنها یک درصد جمعیت سوریه را دارند و به امامت نزار بن مستنصر عباسی باور دارند. اسماعیلیان به دلیل تفسیر باطنی از قرآن و سنت به باطنیه معروف هستند.
غلاة شیعه به چه معناست؟
نصیریه، که اغلب به عنوان علویان سوریه شناخته می‌شوند، یک فرقه غلاة شیعه هستند که اعتقادات خاص خود را دارند.فرقه‌های شیعه غالی، به گروه‌هایی از شیعیان اشاره دارد که به دلیل اعتقادات افراطی و غلوآمیز درباره ائمه شیعه، از جریان اصلی شیعه جدا شده‌اند. این فرقه‌ها اعتقاداتی دارند که به طور معمول در شیعه دوازده‌امامی پذیرفته نمی‌شوند.
شیعیان غالی در روایات معصومین(ع):
امام صادق (ع): "ما از کسانی که گمان کردند ما پروردگاریم، بیزاریم. ما از کسانی که گمان کردند ما پیامبریم، بیزاریم."/ "هر که از ما غلو کند، نه از ما است و نه به ما می‌پیوندد."/ "آنچه را که غالیان می‌گویند، نگیرید. ما حجّت خداوند و امین او بر خلق او هستیم، حرام و حلال ما از کتاب خداوند است.
امام باقر (ع): "غلات از یهود، نصارا، مجوس و مشرکان بدترند."
امام موسی کاظم (ع): "کسی که ما را به خدایی بخواند، او را لعن کنید."از امام رضا (ع): "غلو درباره ما از شیطان است، پس از آن بپرهیزید."
در اینجا برخی از مهمترین فرقه‌های غالی شیعه را مرور می‌کنیم:
۱. سبائیه: منسوب به عبدالله بن سبأ؛ این گروه به الوهیت علی بن ابی‌طالب (ع) اعتقاد دارند و برخی از آنها معتقدند که علی(ع) هرگز نمرده است و روزی بازخواهد گشت. همچنین برخی از آنها به نبوت علی(ع) اعتقاد دارند.
۲. کیسانیه، منسوب به مختار ثقفی این فرقه محمد بن حنفیه را به عنوان امام پس از حسین بن علی (ع) قبول داشتند. برخی از آنها معتقد بودند که محمد بن حنفیه مهدی موعود است.
۳. بیانیه: منسوب به ابوالخطاب البیانی؛ عقاید: بیانیه به الوهیت امام جعفر صادق (ع) اعتقاد داشتند و برخی از آنها به نبوت او نیز قائل بودند.
۴. خطابیه:منسوب به ابوالخطاب
عقاید: خطابیه شاخه‌ای از بیانیه هستند که به اعتقادات غلوآمیز درباره امام جعفر صادق (ع) ادامه دادند و برخی از آنها به حلول خدا در امامان اعتقاد داشتند.
۵. مغیریه: منسوب به مغیرة بن سعید
عقاید: مغیریه باور داشتند که امام جعفر صادق (ع) خدا است. آنها به غلو در مورد امامان شیعه شهرت داشتند.
۶. نصیریه (علویان سوریه):منسوب به محمد بن نصیر نمیری که به تثلیث (معنی، اسم، باب) اعتقاد دارند، با این تفسیر که علی بن ابی‌طالب (ع) مظهر خدا، محمد (ص) نام خدا و سلمان فارسی دروازه به سوی خدا است. همچنین به تناسخ اعتقاد دارند.
۷. علی‌اللهی (اهل حق):منسوب به سلطان اسحاق (سَهاک) و بابا خویشن نسبت داده می‌شود. این فرقه به حلول و تناسخ اعتقاد دارند و برخی از آنها علی بن ابی‌طالب (ع) را مظهر خدا می‌دانند.
درباره نصیریه چه می دانیم؟
مهمترین عقاید نصیریه به شرح زیر است:
الوهیت علی: نصیریان به الوهیت(حالت خدایی/شبه خدایی) در مورد حضرت علی (ع) اعتقاد دارند. آنها باور دارند که علی بن ابی‌طالب(ع) به عنوان مظهر خداوند تجسم یافته است. این باور به نوعی غلو در مورد شخصیت علی(ع) است که او را بالاتر از یک انسان معمولی و به عنوان جلوه‌ای از خدا می‌داند.
تثلیث: عقیده به تثلیث در نصیریه به این معناست که خداوند به سه اصل متجلی می‌شود: "معنی"، "اسم"، و "باب". این سه گانگی در وجود سه شخصیت مهم اسلامی تجسم می‌یابد: علی بن ابی‌طالب (معنی)، محمد (اسم)، و سلمان فارسی (باب).
تناسخ: نصیریان به تناسخ ارواح اعتقاد دارند. به این معنی که روح پس از مرگ از یک بدن به بدن دیگر منتقل می‌شود. این عقیده با باورهای عرفانی و گاهی با تعالیم برخی مکاتب شرقی شباهت دارد، هرچند به شکلی منحصر به فرد در مذهب نصیریه تفسیر می‌شود.
بابیت: نصیریان به مفهوم "باب" یا دروازه به سوی حقیقت اعتقاد دارند. "باب" در اینجا به شخصی اشاره دارد که میان انسان و خداوند یا امام واسطه می‌شود. محمد بن نصیر، که نصیریه به او منسوب است، خود را باب امام حسن عسکری(ع) معرفی کرد.
نصیریان به دلیل تاریخچه آزار و اذیت، بسیاری از اعتقادات خود را به صورت مخفیانه و با زبان رمزی بیان کرده‌اند. این امر باعث شده که بسیاری از جزئیات اعتقادی آنها برای عموم ناشناخته باقی بماند. نصیریان به دو دسته "عامه" و "خاصه" تقسیم می‌شوند. "خاصه" به معنای واقعی کلمه دارای دانش و آگاهی از عقاید باطنی و رمزآلود مذهب هستند، در حالی که "عامه" تنها به ظواهر و آداب مذهبی پایبند هستند. نصیریان کتب مقدس خاص خود را دارند که تنها در میان "خاصه" انتشار می‌یابد و معمولاً نوشته‌های آنها به صورت رمزی و تأویلی است.
علویان و نصیریه چه تفاوتی باهم دارند؟
علویان و نصیریه در بسیاری از جنبه‌ها به هم نزدیک هستند، اما تفاوت‌هایی نیز دارند که عمدتاً به تاریخچه، عقاید و نام‌گذاری مربوط می‌شود؛ هر دو گروه به الوهیت علی (ع) باور دارند، اما نصیریه به عنوان یک فرقه غالی شناخته شده‌اند که به تناسخ، حلول و نظرات غالیانه درباره خدا و امامان اعتقاد دارند.علویان در سوریه و ترکیه باورهای خود را با تأثیرات مختلف از اسلام، مسیحیت، گنوسیسم و حتی باورهای پیش از اسلام ترکیب کرده‌اند.
در میان علویان، تغییراتی در جهت همخوانی بیشتر با شیعه دوازده‌امامی مشاهده می‌شود، اما همچنان تفاوت‌های اساسی در عقاید باقی مانده است.نام علویان به جای نصیریه برای جلوگیری از تبعیض و تحقیر تاریخی که به نصیریه نسبت داده می‌شد، استفاده شده است.در نهایت، اگرچه علویان و نصیریه در بسیاری از جنبه‌ها همپوشانی دارند، اما تفاوت‌های تاریخی، عقیدتی و نام‌گذاری میان آنها وجود دارد که به زمینه‌های سیاسی و اجتماعی مرتبط است.
در دهه هفتاد میلادی، امام موسی صدر از رهبران شیعیان لبنان،با هدف مقابله با اسرائیل، علویان را هم جزیی از شیعیان اعلام نمود.
تفاوت دروزی ها و نصیریه:
دروزی‌ها و نصیریه (یا علویان سوریه) هر دو از فرقه‌های اسلامی هستند که با عقاید ویژه‌ای شکل گرفته‌اند. اگرچه هر دو به عنوان بخشی از انشعابات شیعه غالی محسوب می‌شوند، تفاوت‌های بنیادینی بین آنها وجود دارد:
دروزی‌ها: این فرقه در اوایل قرن پنجم هجری در مصر به وجود آمد و به الحاکم بامرالله، خلیفه فاطمی، منسوب است. بنیان‌گذاران آن حمزه بن علی و محمد بن اسماعیل درزی بودند.دروزی‌ها: به توحید اعتقاد دارند اما با تفسیری که معتقد به تجلی خدا در انسان‌های خاص (مانند الحاکم بامرالله) است. آنها نوعی تجلی نورانی را به جای تثلیث قبول دارند.دروزی‌ها: به تناسخ ارواح اعتقاد دارند و معتقدند روح‌ها به بدن‌های جدید منتقل می‌شوند.
دروزی‌ها الحاکم بامرالله را به عنوان مظهر خداوند می‌دانند.
احکام و مراسم دینی:
دروزی‌ها: مراسم و احکام مذهبی آنها به شدت مخفیانه و برای عموم ناشناخته است. آنها به طور عمومی به مراسم دینی مسلمانان معمولی نمی‌پیوندند.فرقه نصیریه هم به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی، در برخی مواقع با احکام و مناسک سنتی اسلامی مطابقت داشته‌اند، اما بسیاری از مراسم و اعتقادات آنها نیز مخفی است.
جغرافیا و جامعه:
دروزی‌ها: امروزه بیشتر در لبنان، اسرائیل، و بخش‌هایی از سوریه زندگی می‌کنند. جامعه آنها بسیار بسته است و ازدواج با غیر دروزی به ندرت انجام می‌شود.اما نصیریه عمدتاً در سوریه، به ویژه در منطقه جبل العلویین، و بخش‌هایی از ترکیه ساکن هستند.
***
با توجه به پیچیدگی های باقت مذهبی در سوریه، پیش‌بینی دقیق آینده سوریه پس از سقوط بشار اسد دشوار است، اما بر اساس اطلاعات موجود و تحلیل‌های مختلف، می‌توان چند سناریوی محتمل را بررسی کرد:
سناریوی اول: حکومت موقت و انتقال قدرت به دموکراسی:
یک دولت موقت با همکاری گروه‌های مخالف و نهادهای بین‌المللی ممکن است تشکیل شود تا برای انتخابات آزاد و ایجاد قانون اساسی جدید آماده شود. ابومحمد جولانی و هیئت تحریر شام اعلام کرده‌اند که برای همکاری با دیگر گروه‌ها آماده هستند و خواستار انتخابات آزاد شده‌اند.
سناریوی دوم: تداوم بی‌ثباتی و جنگ داخلی:
با توجه به تنوع قومی و مذهبی سوریه و حضور متعدد گروه‌های مسلح، احتمال تداوم درگیری‌ها و تقسیم کشور به مناطق تحت کنترل گروه‌های مختلف وجود دارد. این سناریو می‌تواند به ادامه بی‌ثباتی و حتی تجزیه سوریه منجر شود.
سناریوی سوم: تحکیم قدرت توسط گروه‌های اسلام‌گرا:
هیئت تحریر شام و گروه‌های مرتبط ممکن است قدرت را به شکلی مستبدانه تثبیت کنند، شبیه به آنچه در ادلب انجام داده‌اند. این می‌تواند به تشکیل یک حکومت اسلامی سخت‌گیر منجر شود که ممکن است منجر به تنش‌های بیشتر با اقلیت‌های مذهبی و قومی شود.
تأثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی:
سقوط اسد توازن قدرت در منطقه را تغییر داده و ممکن است به نفع اسرائیل و ترکیه باشد، در حالی که ایران و روسیه به عنوان بازندگان این تحول شناخته می‌شوند. اکنون سوریه بعد از اسد در مسیری نامشخص گام برمی دارد، حکومت جدید سوریه -هرچند منتسب به اهل سنت است- چاره ای جز تعامل و پذیرش تفاوت های فرهنگی و مذهبی شامات ندارد، تجربه عراق بعد از صدام و جنگ های خونین فرقه ای چشم انداز خطرناکی برای سوریه بعد از اسد است که گذشت زمان نشان خواهد داد، سوریه نهایتا به کدام سو خواهد رفت؟