فرسایش خاک، یکی از جدی‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و اقتصادی ایران، به‌عنوان چالشی حیاتی در مسیر توسعه پایدار کشور شناخته می‌شود. ایران با از دست دادن سالانه حدود ۲ میلیارد تن خاک، در زمره کشور‌هایی قرار دارد که بالاترین نرخ فرسایش خاک را در جهان تجربه می‌کنند. بر اساس آمار‌های بین‌المللی، ایران در این زمینه رتبه نخست خاورمیانه و یکی از سه کشور نخست جهان را داراست. این نرخ فرسایش خاک به‌طور متوسط ۵ تا ۱۰ برابر میانگین جهانی است که زنگ خطر جدی برای منابع طبیعی و اقتصادی کشور محسوب می‌شود.
علل فرسایش خاک در ایران را می‌توان در دو دسته عوامل طبیعی و انسانی بررسی کرد. موقعیت جغرافیایی ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک، بارش‌های پراکنده و شدید، و شیب تند بسیاری از مناطق کوهستانی، از جمله عوامل طبیعی هستند که فرسایش خاک را تسریع می‌کنند. از سوی دیگر، فعالیت‌های انسانی همچون چرای بی‌رویه دام، تخریب پوشش گیاهی، جنگل‌زدایی، تغییر کاربری غیرمجاز اراضی، و کشاورزی غیراصولی، سهم چشمگیری در این بحران دارند. ساخت‌وساز‌های غیرمجاز و مدیریت نادرست منابع آب نیز به تشدید این مشکل کمک کرده‌اند.
پیامد‌های فرسایش خاک، فراتر از از دست دادن منابع ارزشمند خاک است. کاهش حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی، افزایش خطر سیلاب، تخریب زیرساخت‌ها، کاهش منابع آب زیرزمینی، و حتی مهاجرت اجباری از مناطق روستایی به دلیل کاهش بهره‌وری زمین‌ها، بخشی از نتایج این بحران هستند. از دست رفتن خاک در مناطق کشاورزی، مستقیماً امنیت غذایی کشور را تهدید کرده و وابستگی به واردات محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهد.
در سال‌های اخیر، قانون حفاظت از خاک به‌عنوان گامی مؤثر برای مقابله با این بحران به تصویب رسیده است، اما اجرایی شدن کامل آن با چالش‌هایی مواجه بوده است. کمبود بودجه، ضعف نظارت، و آگاهی پایین عمومی از جمله موانع اصلی در این مسیر هستند. کارشناسان معتقدند که رفع این چالش‌ها و اجرای برنامه‌های اصلاحی می‌تواند تا حد زیادی از روند فرسایش خاک جلوگیری کرده و به حفظ منابع طبیعی کشور کمک کند.
فرسایش خاک در کشور تشدید شده است
در رابطه با این موضوع، علی شهباز؛ کارشناس زمین‌شناسی می‌گوید: قانون حفاظت از خاک که چند سال پیش تصویب شد، یکی از قوانین مهم در حوزه محیط‌زیست کشور است. هدف اصلی این قانون جلوگیری از فرسایش خاک، کاهش آلودگی آن، و استفاده پایدار از منابع خاکی است. این قانون به‌ویژه بر اهمیت کاهش فرسایش خاک و تأثیرات آن بر کشاورزی و امنیت غذایی تأکید دارد.
وی افزود: بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، روند اجرایی شدن قانون حفاظت از خاک با چالش‌های متعددی مواجه بوده است. به عنوان مثال، در برخی موارد، آیین‌نامه‌های اجرایی مرتبط به تأخیر افتاده یا به‌طور کامل تدوین نشده‌اند. همچنین، نهاد‌های مسئول به دلیل کمبود بودجه و نیروی انسانی قادر به اجرای کامل وظایف خود نبوده‌اند. این مسائل باعث شده که بحران فرسایش خاک در کشور همچنان تشدید شود.
این کارشناس با بیان اینکه فرسایش خاک یکی از مهم‌ترین تهدیدات زیست‌محیطی کشور است؛ تأکید کرد: این پدیده باعث کاهش حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی، افزایش سیلاب‌ها، و حتی تخریب زیرساخت‌ها می‌شود. گزارش نشان می‌دهد که ایران یکی از کشور‌هایی است که نرخ فرسایش خاک آن بسیار بالاتر از میانگین جهانی است. این مسئله علاوه بر تهدید امنیت غذایی، هزینه‌های اقتصادی سنگینی را نیز تحمیل می‌کند.
شهباز گفت: برای بهبود وضعیت، باید قوانین و مقررات مرتبط سریع‌تر اجرایی شوند و نظارت مؤثرتری صورت گیرد. همچنین، اصلاح الگو‌های کشت، استفاده بهینه از آب، و آموزش کشاورزان در زمینه حفاظت از خاک بسیار اهمیت دارد. افزایش مشارکت جامعه محلی و بخش خصوصی نیز می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش فرسایش خاک داشته باشد.
۳ دلیل عمده تشدید فرسایش خاک در ایران
وی تصریح کرد: خاک تنها منبعی برای کشاورزی نیست، بلکه زیربنای امنیت غذایی، اقتصادی و محیط‌زیستی کشور است. حفاظت از خاک نیازمند تعهد جدی همه اقشار جامعه است، از سیاستگذاران گرفته تا کشاورزان و مصرف‌کنندگان. باید درک کنیم که هرگونه کوتاهی در این زمینه، به بحران‌های جبران‌ناپذیر منجر خواهد شد.
کارشناس زمین‌شناسی در ادامه گفت: دلایل متعددی برای نرخ بالای فرسایش خاک در ایران وجود دارد. نخست، موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی کشور است. ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و بارش‌های کم و پراکنده، همراه با وقوع سیلاب‌های شدید، باعث شسته شدن خاک می‌شود. دوم، فعالیت‌های انسانی نظیر چرای بی‌رویه دام، جنگل‌زدایی، و کشاورزی غیراصولی است که باعث تخریب پوشش گیاهی و تسریع فرسایش خاک می‌شود. سوم، ضعف در مدیریت منابع طبیعی و نبود برنامه‌ریزی بلندمدت است که بحران را تشدید می‌کند.
فرسایش خاک و بحران‌های اقتصادی و اجتماعی
وی درباره آمار فرسایش خاک در کشور نیز گفت: در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس اشاره شده است که فرسایش خاک سالانه هزینه‌های اقتصادی هنگفتی به کشور تحمیل می‌کند. تخمین زده می‌شود که ایران سالانه میلیون‌ها تن خاک را از دست می‌دهد. این مسئله مستقیماً باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی، افزایش وابستگی به واردات مواد غذایی و همچنین تخریب زیرساخت‌هایی نظیر سد‌ها و کانال‌های آبیاری می‌شود. برای مثال، پر شدن مخازن سد‌ها از رسوبات خاکی هزینه‌های بالایی برای تخلیه و بازسازی ایجاد می‌کند.
شهباز به پیامد‌های اجتماعی فرسایش خاک اشاره و اظهار کرد: پیامد‌های اجتماعی فرسایش خاک بسیار گسترده است. کاهش حاصلخیزی زمین‌ها و از بین رفتن فرصت‌های شغلی در بخش کشاورزی می‌تواند به مهاجرت اجباری روستاییان به شهر‌ها منجر شود. این مهاجرت‌ها اغلب باعث افزایش حاشیه‌نشینی در شهر‌ها و در نتیجه افزایش آسیب‌های اجتماعی نظیر بیکاری، فقر و نابرابری می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: قانون حفاظت از خاک بر چندین محور اساسی تأکید دارد. نخست، شناسایی مناطق بحرانی و برنامه‌ریزی برای حفاظت از آنها. دوم، الزام دستگاه‌های اجرایی به اصلاح الگو‌های کشاورزی و مدیریت منابع آبی. سوم، تقویت نظارت بر بهره‌برداری از منابع خاکی و برخورد با متخلفان. همچنین، قانون به‌روشنی بر لزوم افزایش بودجه برای اجرای طرح‌های پایدارسازی خاک تأکید کرده است.
چرا قانون هوای پاک اجرا نمی‌شود؟
این کارشناس با اشاره به موانع اجرای قانون حفاظت از خاک توضیح داد: چند عامل باعث کندی در اجرای این قانون شده است. نبود هماهنگی میان نهاد‌های مختلف، کمبود بودجه و نیروی انسانی متخصص، و اولویت نداشتن حفاظت از خاک در سیاست‌های کلان اقتصادی از جمله این عوامل است. از سوی دیگر، بسیاری از مردم و حتی کشاورزان نسبت به اهمیت حفاظت از خاک آگاهی کافی ندارند.
شهباز تأکید کرد: آموزش و فرهنگ‌سازی کلید حل این مشکل است. می‌توان از رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و حتی مدارس برای آموزش مردم در زمینه حفاظت از خاک استفاده کرد. علاوه بر این، مشوق‌هایی نظیر ارائه تسهیلات مالی به کشاورزان برای استفاده از روش‌های پایدار کشاورزی می‌تواند مشارکت آنها را افزایش دهد. مشارکت جوامع محلی در اجرای طرح‌های حفاظتی نیز بسیار مؤثر خواهد بود.
وی در پایان درخصوص افزایش فرسایش خاک در کشور هشدار داد و گفت: اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، پیامد‌های آن بسیار نگران‌کننده خواهد بود. کاهش شدید منابع خاکی می‌تواند امنیت غذایی کشور را به خطر بیندازد. از طرف دیگر، اگر اقدامات فوری و همه‌جانبه انجام شود، می‌توان به کاهش نرخ فرسایش خاک امیدوار بود. پیش‌شرط آن، جدی گرفتن این مسئله در سطح سیاست‌گذاری و مشارکت گسترده مردم است.