[مریم رضاخواه] دانش‌آموزان ایرانی در آزمون تیمز 2019 نسبت به آزمون سال 2015 پیشرفت داشتند و عملکردشان در دو درس ریاضی و علوم پایه با رشد همراه بود. اما نمرات دانش آموزانی ایرانی در آزمون تیمز 2015 نسبت به دوره قبل آزمون سال 2011، سقوط چشمگیری داشت و پیشرفت سال 2019 تازه توانست ایران را به جایگاه خود در سال 2011 نزدیک کند با این وجود ایران در طول 28 سال گذشته به معیار متوسط جهانی نمره ( 475 ) نرسیده است.
افت نمرات دانش‌آموزان ایرانی در سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ در آزمون تیمز (TIMSS)، بار دیگر زنگ خطر کیفیت پایین آموزش در کشور را به صدا درآورد. این آزمون که عملکرد دانش‌آموزان در دروس ریاضی و علوم را در پایه‌های چهارم و هشتم می‌سنجد، به عنوان یکی از معتبرترین مطالعات تطبیقی در عرصه آموزش، اطلاعات مهمی در مورد روند پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان حدود ۶۰ کشور جهان را فراهم می‌کند. با وجود شرکت ۲۲۴ مدرسه در پایه چهارم و ۲۲۴ مدرسه در پایه هشتم و ۱۲ هزار و 300 دانش آموز ایرانی در تیمز ۲۰۲۳ نتایج نشان می دهد که ایران ضعف بسیاری در این حوزه دارد. آزمون تیمز، سطح پیشرفته نمره ۶۲۵، سطح بالا ۵۵۰، سطح متوسط ۴۷۵ و سطح پایین نمره ۴۰۰ دارد، دانش‌آموزان ایرانی در ریاضی پایه چهارم نمره ۴۲۰ را کسب کردند، یعنی همان سطح پایین! بدتر اینکه این نمره نسبت به سال ۲۰۱۹ که نمره ۴۴۳ بود، کاهش پیدا کرده‌است.
همچنین در پایه هشتم نیز، دانش‌آموزان ما نمره ۴۲۳ را کسب کردند که این نیز نسبت به نمره ۴۴۶ در سال ۲۰۱۹ کاهشی شده‌است. از کشور‌های منطقه ترکیه، آذربایجان، ارمنستان، کویت، عمان، قطر، عربستان، قزاقستان، ازبکستان و بحرین در ارزیابی شرکت داشتند، که همه آنها به جز عربستان، عملکرد بهتری نسبت به ایران داشتند.
به گفته علیرضا کاظمی، وزیر آموزش و پرورش، یکی از راه‌های قضاوت و بررسی سطح کیفیت آموزش و پرورش، آزمون‌های تیمز و پرلز هست؛ بنابراین ضرورت دارد تا کارگروهی در این زمینه تشکیل و نقشه راهی در این باره تدوین شود. اکنون این سوال مطرح می شود که باوجودی که ایران سابقه پرورش دانشمندان و نخبگان بسیاری بوده است چرا در آزمون تیمز ۲۰۲۳ پسرفت فاحشی در علوم و ریاضی داشته است؟ «شهروند» در گفت و گو با کارشناسان حوزه آموزش، دلایل این افت آموزشی را بررسی می کند.
نقش مدرسه و خانواده در پیشرفت تحصیلی
طبق نتایج آزمون تیمز، وضعیت اجتماعی-اقتصادی «بالاتر» با پیشرفت بیشتر دانش‌آموزان پایه چهارم در دروس ریاضی و علوم ارتباط مستقیم دارد. همچنین، مشارکت در فعالیت‌های آموزشی قبل از دبستان تأثیر مثبت و قابل توجهی بر پیشرفت دانش‌آموزان در این دو حوزه دارد. نتایج نشان می‌دهد که دانش‌آموزان پایه چهارم در مدارس «مرفه‌تر» به‌طور میانگین عملکرد بهتری در ریاضی و علوم نسبت به دانش‌آموزان مدارس «کم‌برخوردارتر» داشته‌اند. این موضوع تأکید می‌کند که شرایط اجتماعی-اقتصادی و دسترسی به امکانات آموزشی مناسب نقش مهمی در نتایج تحصیلی دانش‌آموزان
ایفا می‌کند.
دلایل افت آموزشی
علی رحیمی، استاد علوم تربیتی و پژوهشگر نظام‌های آموزشی معتقد است:«یکی از دلایل اصلی افت آموزشی دانش‌آموزان ایرانی، کاهش کیفیت آموزشی در مدارس است.» او به شهروند می گوید:« بسیاری از معلمان با کمبود منابع و ابزارهای آموزشی مواجه‌اند و این مسئله بر کیفیت تدریس تأثیر گذاشته است. علاوه بر این، نظام آموزشی ما بیش از حد بر آموزش حفظی و کمتر بر مهارت‌های تحلیلی و عملی تأکید دارد، در حالی که آزمون تیمز بر مهارت‌های تفکر خلاق و حل مسئله متمرکز است.» او همچنین به تأثیرات همه‌گیری کرونا اشاره می کند و می گوید: «در دوران کرونا، آموزش به‌صورت مجازی انجام شد، اما زیرساخت‌های فناوری در بسیاری از مناطق کشور ناکافی بود. این مسئله باعث شد تا دانش‌آموزان به آموزش باکیفیت دسترسی نداشته باشند و افت یادگیری در دوره‌های حساس تحصیلی را تجربه کنند.»
ضعف در برنامه‌ریزی درسی
امین بالایی، کارشناس برنامه‌ریزی درسی، در گفت و گو با «شهروند»به ضعف در برنامه‌ریزی درسی اشاره می‌کند: « برنامه درسی ما قدیمی و غیرمنعطف است و توانایی پاسخ به نیازهای روز دانش‌آموزان را ندارد. از سوی دیگر، حجم مطالب درسی بسیار زیاد است و این مسئله باعث می‌شود دانش‌آموزان فرصت کافی برای یادگیری عمیق نداشته باشند.» او همچنین نقش ارزیابی‌های آموزشی را مهم می داند:«آزمون‌های داخلی مدارس ما بیشتر بر پاسخ‌های صحیح و غلط تأکید دارند، در حالی که آزمون‌های بین‌المللی مانند تیمز به درک عمیق و کاربردی مطالب توجه دارند. این تفاوت رویکرد باعث می‌شود دانش‌آموزان ما برای این آزمون‌ها آمادگی کافی نداشته باشند.»
از همه گیری کرونا تا کمبود منابع و زیرساخت‌ها
عادل برکم کارشناس حوزه آموزش نیز دلایل متعددی را برای این افت آموزشی مطرح می کند. او به «شهروند» می گوید: یکی از مهم‌ترین عوامل افت آموزشی در چهار سال اخیر، همه‌گیری ویروس کرونا است که نظام آموزشی را به شدت تحت تأثیر قرار داد. آموزش مجازی ناکارآمد بود. بسیاری از مدارس و معلمان، زیرساخت لازم برای ارائه آموزش با کیفیت در فضای مجازی را نداشتند. ارتباط مؤثر دانش‌آموزان با معلمان قطع شد. در دوره آموزش مجازی، تعاملات کلاسی کاهش یافته و این موضوع بر درک و یادگیری مفاهیم تأثیر منفی گذاشته است. نابرابری آموزشی بوجود آمد. دسترسی نابرابر به اینترنت و ابزارهای دیجیتال، بسیاری از دانش‌آموزان در مناطق محروم را از آموزش با کیفیت محروم کرده است.
او دلیل دیگر را کیفیت پایین محتوا و روش‌های آموزشی می داند: «محتوای کتب درسی به‌ویژه در حوزه ریاضیات و علوم، قدیمی یا غیرکاربردی است و با نیازهای روز دنیا همخوانی ندارد. تأکید بیش از حد بر حفظیات و عدم آموزش مهارت‌های تفکر نقادانه و حل مسئله، باعث شده است که دانش‌آموزان نتوانند در آزمون‌های بین‌المللی عملکرد خوبی داشته باشند.همچنین فشارهای اقتصادی و اجتماعی علل دیگر این افت آموزشی است. مشکلات اقتصادی و کاهش توان مالی خانواده‌ها برای تأمین هزینه‌های آموزشی، تأثیر منفی بر کیفیت تحصیل دانش‌آموزان داشته است. شرایط اقتصادی، اجتماعی و بحران‌های ناشی از همه‌گیری، بر سلامت روانی دانش‌آموزان تأثیر گذاشته و توانایی آنها را برای تمرکز بر درس کاهش داده است.»
این کارشناس معتقد است که در آموزش معلمان نیز ضعف وجود دارد. «بسیاری از معلمان فاقد آموزش‌های جدید و تخصصی برای ارتقاء روش‌های تدریس خود هستند.کاهش انگیزه معلمان به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم حمایت کافی، کیفیت تدریس را کاهش داده است. در آخر نیز با کمبود منابع و زیرساخت‌ها مواجه هستیم. بسیاری از مدارس به تجهیزات کافی برای آموزش علوم و ریاضیات دسترسی ندارند.تعداد زیاد دانش‌آموزان در هر کلاس، تعامل و یادگیری را دشوار می‌کند.»