سرویس استان های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرتضی حاتمی: شب یلدا از مهمترین آئین‌های ایرانی است که جایگاهی تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در طول قرن‌ها در میان مردم ایران داشته است. خبرنگار ایبنا در ایلام با حبیب‌الله محمودیان محقق و پژوهشگر ایلامی که از فعالان عرصه تاریخ و فرهنگ و تمدن‌های باستانی و عیلامی است، درخصوص این سنت اصیل ایرانی گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.
- شب چله یکی از مهمترین آئین‌های ایرانی است.لطفاً از مفاهیم، جایگاه و ارزش و اهمیت تاریخی و فرهنگی و اجتماعی آن بگویید.
یلدا تنها یک جشن نیست، بلکه میراثی کهن از اجداد ماست که به ما یاد می‌دهد می‌توان از لحظه لحظه زندگی برای با هم بودن استفاده کرد؛ حتی یک شب تاریک و سرد می‌تواند با گرمای محبت و چراغ عشق نورانی و گرم شود و بهانه‌ای برای خلق یک خاطره باشد. این شب نماد امید به روشنی است و در خود پیام‌های فراوانی دارد. اجداد ما با پدید آوردن آئین خاص این شب، سعی بر آن داشته‌اند که انسان‌ها را دور هم جمع کنند. یلدا بهانه‌ای است تا برای لحظاتی از دغدغه‌ها و روزمرگی‌ها فاصله بگیریم و دقایق شیرینی را در کنار هم داشته باشیم. یلدا این پیام را دنبال می‌کند که حتی طولانی‌ترین شب سال هم صبح می‌شود از این رو نابه سامانی‌ها و لحظات تاریک زندگی هم نمی‌توانند تا ابد پایدار بمانند.
در این شب خانواده ها، دوستان و آشنایان گرد هم می‌آیند و انواع میوه‌ها و تنقلات مصرف می‌کنند. قصه‌گویی بزرگان برای دیگر اعضای فامیل و هم‌چنین تفأل به دیوان حافظ نیز بخشی جدانشدنی از این شب طولانی است. این آئین در فهرست میراث معنوی کشور قرار گرفته تا حفاظت، ترویج و انتشار فرهنگی دیرین، با قدمت بالای ۸ هزار سال مورد توجه واقع شود.
برگزاری آئین شب چله فرصت مناسبی برای تجدید دیدار اقوام و بستگان و استحکام بنیان خانواده و حفظ هویت فرهنگی در میان اقوام ایرانی است. مردم ایران زمین با بیدار ماندن تا طلوع خورشید و سپیده‌دم، پاسداشت سنت و آئین یلدا را استمرار می‌بخشند. خوردن خوراکی‌ها و مراسم دیگر در این شب، بهانه ای است برای بیدار ماندن یکی از دلایل گرفتن جشن در این شب، زاده شدن ایزدمهر است که از آئین‌های رایج در این کشور کهن‌سال بوده است.
- از فلسفه و علت نام‌گذاری شب چله بگویید.
در منابع مختلف به این نکته توجه شده که عدد ۴۰ جایگاه خاصی در فرهنگ ایران داشته است. ایرانیان باستان، زمستان را به «چله بزرگ» و «چله کوچک» تقسیم کرده بودند که شامل دو بخش چهل روزه می‌شد آخرین شب آذر را چله نامیده‌اند؛ زیرا از آغاز چله بزرگ و آمدن سرمای زمستان حکایت دارد درست ۴۰ روز بعد جشن سده بر پا می‌شود که به مناسبت پایان چله بزرگ و آغاز چله کوچک است.
شب چله
در بسیاری از نقاط ایران، برای نامیدن بلندترین شب سال به جای شب یلدا از واژه شب چله استفاده می‌کنند. در میان مردم گاه‌نگاری چله بزرگ و چله کوچک نیز مورد توجه قرار می گیرد.
چله بزرگ
از روز اول دی جشن خرم روز تا دهم بهمن (جشن سده) مدت چهل روز به طول می‌انجامد و آن را چله بزرگ یا کلان می‌نامند. در این مدت شدت سرما بیشتر است و مردم از تنقلات محلی و بومی خود که از قبل برای چنین ایامی تدارک دیده اند استفاده می‌کنند.
غروب آخرین روز چله بزرگ جشن سده برگزار می‌شده و مردم دور هم جمع می‌شدند و با برپایی آتش و خواندن شعر و پایکوپی به‌دور آتش سده را جشن می‌گرفتند.
ایام چله بزرگ زمان برنامه‌ریزی برای کار و تلاش در عرصه کشاورزی و دامپروری بوده است. چهار روز پایانی چله بزرگ و چها روز اول چله کوچک را چارچار گویند. چله بزرگ و چله کوچک در هشت، روزی که در کنار هم هستند، آن هشت روز را چار چار می‌نامند.
چله کوچک نیز از دهم بهمن شروع می‌شود و تا بیستم اسفند ادامه دارد. در محدوده زمانی چله کوچک از شدت سرما به تدریج کاسته می‌شود. شرایط اقلیمی در چهل روز دوم متعادل می‌شود و سرمای زمستان به تدریج کاهش می‌یابد و آسیب کمتری می‌رساند لذا این ایام را چله کوچک می‌نامند.
شب چله در مناطق مختلف با توجه به شرایط اقلیم هر منطقه برگزار می‌شود. استفاده از تنقلات محلی در مناطق مختلف کشور و سفره آرایی شب‌های چله فرصتی برای ارائه ذوق و هنر ایرانیان بوده است
- با توجه به محاسبه عددی و تقویمی، آئین ایرانی و سنتی شب چله چه ارتباطی با علم نجوم و محاسبات دارد؟
ایرانیان در طول دوران مختلف تاریخی با تفکر و تدبر و اندیشه توانسته‌اند در تحولات علمی و فرهنگی جامعه نقش آفرین باشند. بهره‌گیری ایرانیان از علم نجوم و محاسبات مختلف در رابطه با صور فلکی آئین‌ها و جشن های مرتبط با فصول و تغییرات و تحولات در پدیده‌های منظم کیهانی با توجه به موقعیت‌ها و شرایط خاص مکانی، نشانه تفکر و تدبر عنصر ایرانی در تحولات علمی و فرهنگی است.
جشن شب یلدا، جشن بزرگداشت علم است. جشن شب چله جشن بزرگ در دوران باستان است. نیاکان ما در در بیش از هفتاد قرن پیش، به گاه‌شماری خورشیدی دست پیدا کردند و با تفکر و تامل دریافتند که اولین شب زمستان بلندترین شب سال است.
- لطفاً از واژه و ساختار کلمه یلدا بیشتر بگویید.
یلدا همان میلاد به معنای زایش- زادروز یا تولد است که از زبان سامی وارد فارسی شده است. در بسیاری از نقاط ایران برای نامیدن بلندترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه شب چله استفاده می‌شود. آئین شب یلدا یکی از بزرگترین جشن‌های سنتی ایرانیان است. در درازترین و تیره‌ترین شب سال ستایش خورشید نماد دیگری پیدا می‌کند. ایرانیان با بیدار ماندن، طلوع خورشید و سپیده‌دم را انتظار می‌کشند تا خود شاهد دمیدن خورشید باشند و آن را ستایش کنند. خوردن خوراکی‌ها و مراسم دیگر در این شب بهانه ای است برای بیدار ماندن یکی از دلایل گرفتن جشن در این شب، زاده‌شدن ایزدمهر است.
یلدا همان میلاد به معنای زایش زاد روز یا تولد است که ریشه سریانی دارد. ایرانیان این نام را برای شب چله به کار می‌برند و در فرهنگ‌های مختلف بلند، تاریک و عمیق، تولد و زایش و تولد مهر (میترا) معنی شده است در برخی منابع واژه یلدا (یل) پهلوان و دلیر و (دا) در فارسی میانه (پهلوی) معادل روز آمده است. مانند واژه فردا و day برگرفته از فارسی است. میلاد در زبان عربی جشن ظهور میترا یا مهر بوده است. بنابراین یلدا به زبان عربی تولد و میلاد و به زبان پارسی زایش است. یلدا به زمان بین غروب آفتاب سی ام آذر آخرین روز (پاییز تا طلوع آفتاب روز اول دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. یلدا در دوره اسلامی به مراسمی اطلاق می‌شد که در دوران باستان در موعد انقلاب زمستانی برگزار می‌شد و به نام آذر جشن و شب چله معروف بوده است.
واژه یلدا در منابع ایرانی به صورت واژه مرکب اوستایی (یار-دا) آمده که به معنی مقطع و تقسیم سال است البته حرف (ر) به (ل) قابل تبدیل بوده است. خرم‌دینان پیرو مزدک، از یلدا به نام خرم‌روز یاد کرده‌اند به معنای روز ولادت و زادروز.
ابوریحان بیرونی مبدأ سال شماری تقویم کهن سیستانی را آغاز زمستان می‌داند. او در آثار الباقیه نقل کرده است. منظور از میلاد میلاد مهر با خورشید است. نام‌گذاری نخستین ماه زمستان و سال نو با نام «دی» به معنای دادار خداوند از همان باورهای میترایی سرچشمه می گیرد.
∎