شب یلدا یا همان شب چله معروف، نخستین شب از فصل زمستان است که به دلیل آنکه تنها یک دقیقه طولانی‌تر از شب‌های دیگر است به بهانه‌ای برای دورهمی و با هم بودن تبدیل شده است و در دوره فعلی که ویروس منحوس کرونا سنگ بنای دوری از یکدیگر و کمتر شدن رفت و آمدهای فامیلی را پایه‌گذاری کرد این گونه آیین‌های قدیمی می‌تواند این دیوار کج را فرو بریزد.
از طرفی اگرچه در سال‌های اخیر برخی تجمل‌گرایی‌ها موجب شده این آیین باستانی از اصل و اساس خود که همان صله ارحام و دورهمی است فاصله بگیرد اما همچنان آداب و سنت‌های مختلف در استان‌های کشور پای ثابت شب چله است. آیین شب یلدا یا شب چله نظیر خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی همه جنبه نمادین داشته و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.
در این گزارش قصد داریم به صورت مختصر به برخی از این رسوم در استان‌های مختلف کشورمان بپردازیم.
«شو اول قاره» در لرستان
شب یلدا در شهرهای لرنشین مثل لرستان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد به شکل بی‌نظیری انجام می‌شود. شب یلدا در این مناطق به «اول قاره» مشهور است. از جذاب‌ترین رسوم شب یلدا در لرستان می‌توان به آواز و سر و صداهای شورانگیز اشاره کرد. در ابتدای شب کودکان و نوجوانان روی پشت بام رفته و با شعر و نوا به زبان محلی می‌گویند امشب شب یلداست و حتی با سازهای محلی مشغول نواختن می‌شوند و از ابتدای شب شادی را میهمان خانه‌ها می‌کنند.
همچنین آن‌ها به پشت بام همسایه‌ها رفته و با خواندن شعر (امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره) طلب تنقلات و جایزه می‌کنند. در لرستان قاشق‌زنی هم یکی از سنت‌های شب یلداست. زنان و مردان چهره خود را می‌پوشانند و با ضربات قاشق حضور خود را اعلام می‌کنند تا تنقلات دریافت کنند.
مردم این مناطق شب یلدا را در کنار بزرگ‌ترها گذرانده و با یکدیگر گفت‌وگو و معاشرت می‌کنند. خوراکی‌هایی مثل هندوانه، انار و انواع آجیل‌های برشته برای سفره‌های یلدایی انتخاب شده و طبق رسوم شام هم سبزی‌پلو با ماهی، بوقلمون یا بره است.
«چیلله قارپیزی» در آذربایجان
استان‌های شمال غربی ایران نیز که شامل استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل هستند، با فرهنگ غنی و کهن خود دارای سنت‌ها و آیین‌های محلی خاص خود برای شب یلدا هستند.
یکی از آیین‌های خاص مردم این خطه در شب یلدا مربوط به خوردن هندوانه است که آن را «چیلله قارپیزی» یا «هندوانه چله» می‌نامند. در این آیین نخستین ضربه به هندوانه را معمولاً ریش‌سفید مجلس می‌زند و هنگام این کار جمله بلایای خودمان را امروز بریدیم را بر زبان جاری می‌کند.
در این آیین، باور بر این است که خوردن هندوانه سبب می‌شود بدن در برابر سوز سرما مقاوم شود و آن را احساس نکند. یکی دیگر از آیین‌های مردم شمال غرب کشور در شب یلدا این است که در این شب «خوانچه‌ای» تزئین شده را به عنوان هدیه به خانه تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند. همچنین در شهر خوی هدیه دادن شیرینی پشمک رواج دارد و این کار گویا به مناسبت شباهت پشمک با برف است.
گریه «ننه سرما» در مازندران
استان‌های شمالی ایران نیز به علت وضعیت طبیعی خود، حافظ بسیاری از سنت‌های کهن ایرانی است. مردم مازندران معتقدند اگر در شب چله «ننه سرما» گریه کند، هوا بارانی و اگر پنبه‌های داخل لحاف را بیرون بریزد هوا برفی و اگر گردنبند خود را پاره کند تگرگ می‌بارد.
یکی از آیین‌های مردم مازندران در این شب، طالع‌بینی با گردو است؛ به این صورت که در پایان جشن هر نفر با چشم‌های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشک خود گذاشته و صبح گردوها را می‌شکند اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیتش برآورده می‌شود.همچنین در این شب برای دخترانی که نامزد دارند، از طرف داماد خرجی می‌فرستند. داماد در این خوانچه تمام چیزهایی که برای شب چله لازم است به اضافه ماهی و مرغ قرار می‌دهد و پس از غروب آفتاب به خانه همسر آینده خود می‌فرستد.
گیلان و فال پوست هندوانه
گیلانی‌ها نیز در شب چله توجه ویژه‌ای به خوردن هندوانه دارند. آن‌ها هندوانه‌هایی که محصول بوستان خودشان بوده را برای شب چله در ساقه‌های برنج بافته شده نگه می‌دارند.
مردم شهرها و روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری با مضمون «امشب شب چله / چاقو بزنیم / هندانه کله» می‌خوانند.
طالع‌بینی در استان گیلان اغلب با پوست هندوانه انجام می‌شود که به فال «هندانه پوس» (پوست هندوانه) مشهور است. برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. در این میان، چهار حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه سفید و دو قاچ سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.
ترکیب آب و ازگیل یکی دیگر از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره پر از آب می‌ریزند و کمی نمک به آن می‌افزایند، در خمره را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اتاق می‌گذارند. در استان گرگان نیز علاوه بر آیین‌هایی مشابه، خوردن شیرینی‌های محلی مانند مَت و کَسمَک نیز مرسوم است.
«سی پاره» در سیستان
شامگاه آخرین روز پاییز «کِی بانو» هیزم را در تنور می‌گذارد و آتش را روشن می‌کند تا دیواره‌های تنور آماده پخت نان شود، همچنین بزرگ خانواده یا ملای روستا که نزد همه از جایگاه محترمی برخوردار است «سی‌پاره» می‌خواند، تلاوت آیات کلام خداوند و قرائت داستان‌های قرآنی برای جوانان و کودکان از رسوم مردم سیستان است.
درست کردن نان روغنی، چَنگالی، بورَک، لندو و کلوچه‌های خرمایی، تفأل با دیوان حافظ، آسوکه‌های محلی، سیتک «دوبیتی» و چیستان از دیگر رسوم یلدا در این خطه به شمار می‌رود.
برپایی دو چله در بلوچستان
در منطقه بلوچستان نیز یکی از خوراکی‌های معروفی که در این شب در میان مردمان بلوچ مصرف می‌شود «دانکو» نام دارد که با برنج و کنجد درست می‌شود.
«چنگالی» یکی دیگر از خوراکی‌های معروف مردمان بلوچ است که ماده اولیه آن خرما، نان و روغن محلی است. یکی دیگر از این خوراکی‌ها که به صورت میان‌وعده نیز مصرف می‌شود کورهِل نام دارد که همان باقلای پخته با گندم است و علاوه بر این‌ها مردم محلی در این شب نوعی آش نیز دارند که به آن سَبزوک می‌گویند و در واقع آش جوانه گندم است که این جوانه گندم در تابستان خشک و در زمستان و شب چله مصرف می‌شود.
در فرهنگ بلوچی دو چله داریم که یک چله کوچک است و یک چله بزرگ؛ چله کوچک از ۱۵ آذر به مدت ۴۰ شبانه‌روز است و چله بزرگ یا چله پدر از اوایل بهمن شروع و تا ۱۵ اسفند ادامه دارد.
در زمان‌های قدیم و پیش از اینکه فناوری امروزی در جامعه پدیدار شود مردم روستاها در شب‌های زمستان دور آتش نشسته و به داستان‌های بلند بزرگ‌ترها گوش می‌دادند که در زبان محلی به آن «چاک چاکَر» می‌گفتند.
فال سوزن در همدان
همدانی‌ها در این شب فالی م‌گیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و میهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند.
همچنین در مناطق مختلف همدان تنقلاتی که مناسب با آب‌وهوای آن منطقه است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان و ملایر گردو، کشمش و مویز نیز خورده می‌شود که از معمول‌ترین خوراکی‌های موجود در این شهرستان‌هاست. همچنین برای دختری که نامزد شده درآجین، میوه و تنقلات از طرف خانواده داماد برده می‌شود و این از رسوم قدیم به جا مانده است.
آیین «یلدان یلدان» در سمنان
مردم استان سمنان شب یلدا را در گوشه گوشه استان با آداب و آیین خاصی برگزار می‌کنند، از آداب و رسوم کویرنشینان استان سمنان در شب چله به عنوان «یلدان یلدان» نام برده می‌شود. دیگری خواندن شاهنامه و تفأل به حافظ در جمع خانواده است. نواختن نی همراه با زمزمه ترانه‌ها و ادبیات محلی و نیز انجام بازی‌های محلی در بسیاری از نقاط از جمله سرگرمی‌های مردم در بلندترین شب سال به شمار می‌رود. در بسیاری از روستاهای استان سمنان مرسوم است که دامداران در شب چله گوسفند پرواری با عنوان «چله‌کُشی» قربانی کرده و گوشت آن را قرمه می‌کنند و از این گوشت که در شکمبه حیوان ذخیره می‌شود، برای تهیه غذا در فصل سرد سال بهره می‌برند.
فال کلوک در شیراز
استان فارس و شهر شیراز از جمله شهرهای ایران است که آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند. یکی از مراسمی که در شب یلدا و در میان خانم‌ها انجام می‌شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم‌ها نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند و سپس یک دختر بچه می‌آید و نشانه را از داخل کوزه خارج می‌کند و سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ می‌خواند، هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می‌شود. حافظ خوانی نیز جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌هاست.
«کف‌زنی» در خراسان جنوبی
از جالب‌ترین آداب و رسومی که در خراسان جنوبی برگزار می‌شود، مراسم کف‌زنی است. به این منظور ریشه گیاهی به نام چوبک (بیخ) را در آب خیس داده و سپس چند بار آن را می‌جوشانند. پس از آن در ظرفی بزرگ که تغاز نامیده می‌شود، قرار می‌دهند. سپس مردان و پسران جوان دسته‌های نازک چوب را آن قدر داخل ظرف سفالی می‌زنند تا کف کند. به علاوه بسیاری از جوانان، این کف‌ها را به سمت هم پرت کرده و به صورت یکدیگر می‌مالند.
«شو چله» در آریوبرزن
شو چله یا همان شب یلدا با آداب، رسوم و آیین‌های خاص آن بخشی از میراث گرانبهای مردمان دیار آریوبرزن (کهگیلویه و بویراحمد) بوده که غذاها و خوراکی‌های ایرانی آن را در این سرزمین جذاب‌تر کرده است.غذاهای محلی مانند شله ماشکی، شله کنجدی، دوازردکی، آش کنگری، آش کارده و حلوای دوشابی از غذاها و خوراکی‌های سنتی مردم کهگیلویه و بویراحمد محسوب می‌شود که دورهمی‌های شب یلدا را دلچسب‌تر کرده است.
گندم برشته آجیل متفاوت کهگیلویه و بویراحمدی‌ها پای ثابت سفره شب یلداست، خوراکی که به علت ارگانیک بودن می‌تواند جایگزینی ارزان و سالم برای سفره شب یلدای همه ایرانیان باشد.این آجیل محلی که مخلوطی از گندم، پسته کوهی، مویز و بادام کوهی است یکی از خوراکی‌های خوشمزه و محبوب شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد محسوب می‌شود.
شب یلدای کردها؛ شیرین و به یادماندنی
آداب و رسوم شب یلدای مناطق کردنشین مثل استان‌های سنندج و کرمانشاه نیز جذاب و به یادماندنی است. این شب در این استان‌ها «شه چله یا شه زمسان» خوانده می‌شود. همه افراد در چنین روزی به منزل بزرگ‌تر خانواده مثل پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها رفته و به آن‌ها ادای احترام می‌کنند.
مردم این مناطق از شب‌های قبل خربزه‌ها را در تفاله سرکه می‌خوابانند و محصول آن یعنی کالَک ترش را در سفره یلدایی خود جای می‌دهند. همچنین خوشه‌های انگور را از قبل نخ کرده تا برای شب یلدا خشک و آماده شود.غذاهای شب یلدا بخش خوشایندی برای همه افراد است. انواع دلمه برگ مو، بادمجان و فلفل در این شب به عنوان شام انتخاب شده که لذت یلدا را دوچندان می‌کند. همچنین افراد در حیاط آتش به پا کرده و به بازی و آواز می‌پردازند.
بزرگ‌ترهای خانواده هم به تازه‌عروس‌ها یا نوه‌ها هدیه داده و برایشان عاقبت خوش آرزو می‌کنند.