به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مازندران، مناطق مختلف استان مازندران در درازترین شب سال، دارای آداب و رسوم خاصی هستند.
آداب و رسوم شب یلدا در مازندران درست همانند دیگر شهر‌های دیگر ایران، جالب و در خور توجه است. مراسم شب یلدا یا «چله شو» در شهر‌های استان مازندران از اهمیت زیادی برخوردار است.
چلّه شوی مازنی‌ها معمولا در خانه بزرگ فامیل یا همان پدربزرگ و به قول مازندرانی‌ها "گَته پِر" و یا مادر بزرگ یا " گته مار" برگزار می‌شود. مازندرانی‌ها در شب چلّه دور کرسی می‌نشینند و انواع خوراکی‌ها را روی آن می‌چینند. معمولاً در این شب برنج را با کدوی حلوایی دم می‌کنند که به آن «کَئی پلا» می‌گویند. البته غذا‌های دیگری مانند مرغ یا اردک محلی شکم پر با سبزیجات معطر مانند زِلنگ و انار و ته چین نیز سرو می‌شود.
دورهمی و صله رحم اهل فامیل از برنامه‌های ویژه شب یلدا در مازندران است.
آداب و رسوم شب یلدا در فرهنگ مردم مازندران
شب یلدا در تمام مناطق ایران به ویژه مازندران با برگزاری مراسم شب نشینی و جشن و سرور و خوردن خوراکی‌های خوشمزه زمستانی و البته گاهی هم تابستانی (مثل هندوانه) همراه است. خوردن هندوانه در شب یلدا را در کنار خربزه و انار خوش‌یمن و با برکت می‌دانستند و عقیده داشتند هندوانه به خاطر گرد بودنش نماد خورشید است. یا یزدی‌ها که به شب یلدا «شولی چله» می‌گویند و حتما باید در این شب آش سنتی شولی را میل کنند.
اما آداب و رسوم شب یلدا در مازندران تقریباً در اغلب شهر‌های این استان مشترک است و یکی از جذاب‌ترین رسوم شب یلدا در شهر‌های این استان اجرا می‌شود.
چله شو به زبان مازندرانی یعنی شب چله و این عبارتی است که مردم این استان برای شب یلدا به کار می‌برند. آداب و رسوم مردم مازندران در شب یلدا همانند دیگر استان‌های کشور، بسیار جذاب است. در این شب مردم با دیدن هم در کوچه و خیابان و تبریک شب یلدا به گویش مازندرانی این روز را برای هم به یاد‌ماندنی‌تر می‌کنند.
نقش زنان در برگزاری مراسم شب چله مازندران
در مازندران به جرات می‌توان گفت که بخش مهمی از انجام تدارکات یلدا بر عهده خانم‌های خانه است. آماده کردن انواع شیرینی محلی خانگی، غذا‌های لذیذ شب چله و چیدمان میز یلدا همانند بسیاری از شهر‌های ایران توسط خانم‌ها و مادران خانه انجام می‌شود.
در شب یلدا هر سال دوستان و فامیل در خانه یکی از اهالی روستا جمع می‌شوند. به همین منظور معمولاً خانم‌های فامیل و برخی همسایه‌ها از صبح روز ۳۰ آذر دور هم جمع می‌شوند و با کمک هم شیرینی‌ها و غذا‌ها را آماده کرده و تزیینات سفره شب یلدا را انجام می‌دهند.
برای تدارکات شب یلدا زنان دوست و همسایه و آشنا درست مثل زمانی که در خانه خودشان کار می‌کنند، به صاحب‌خانه کمک می‌کنند تا بهترین میز یلدایی را برای دورهمی این شب آماده کنند. سپس همگی به همراه اعضای خانواده در یک خانه دور هم جمع می‌شوند و یک شب به یادماندنی را در کنار هم رقم می‌زنند.
تنقلات و خوراکی‌های شب یلدا در مازندران
خوردن انار، ماست، میوه، آجیل و تنقلاتی مثل گندم برشته، تخم بو داده هندوانه و کدو، کدو حلوایی پخته و مزه‌دار شده با دارچین و عسل، ازگیل یا کُنوس (کِنِس، کُندس، کونوس)، آجیل و میوه خشک که به همه آنها «شب چره» می‌گویند از جمله آداب و رسوم شب یلدا در مازندران و از اوجب واجبات است.
کیک و انواع شیرینی دستپخت زنان و دختران خانه از جمله خوشمزه‌ترین تنقلات و شیرینی‌های شب یلدا یا چله شو هستند. یکی از خوشمزه‌ترین شیرینی‌های خانگی که در گذشته برای چله شو پخته می‌شد «پشت زیک»، شیرینی شبیه سوهان کنجدی بود که با نیشکر درست می‌شد. این شیرینی ساده که شامل شکر، کنجد یا گردو است حسابی میان میهمانان شب چله طرفدار داشت.
طرز تهیه شیرینی پشت زیک هم ساده و جالب است. برای تهیه این شیرینی شکر را به اصطلاح «مات» می‌دهند، به این ترتیب که شکر را تا وقتی که به حالت عسلی دربیاید حرارت می‌دهند. سپس کنجد یا گردوی خرد شده را به آن اضافه می‌کنند و با وردنه پهن می‌کنند و وقتی که سرد شد شیرینی را به صورت لوزی برش می‌دهند.
در آیین و رسوم شب یلدا در مازندران به میوه‌های شب یلدا «کِنِس» می‌گویند. در سفره شام شب یلدا حتما باید یکی از انواع پلو با برنج تدارک دیده شود، چون به اعتقاد قدیمی‌ها خوردن برنج یا گندم در این شب شگون دارد و به سفره آنها در تمام روز‌های سال برکت می‌دهد.
آداب و رسوم شام شب چله در مازندران
شب یلدا یا به زبان محلی «چله شو» در مازندران آیین و رسوم خاصی دارد. تدارکات این شب مهم از چند روز قبل آغاز می‌شود و در آخرین روز ماه پاییز کار‌ها همراه با خانه‌تکانی و دانه کردن انار و پاک کردن برنج برای شام شب یلدا ادامه پیدا می‌کند.
یکی از آداب و رسوم شب یلدا در مناطقی مثل کلاردشت این است که از سال‌های دور رسم بر این بوده که حتما برای شام ویژه شب یلدا، غذای سنتی سبزی پلو با ماهی، اردک یا مرغ بخورند و با خوردن این غذا به استقبال زمستان بروند.
در گذشته زنان کلاردشتی از چند روز قبل از شب یلدا به صحرا می‌رفتند تا با دستان خودشان سبزی‌های مخصوص سبزی پلو برای شام شب یلدا را بچینند و آماده کنند. فسنجان با مرغ یا اردک و نیز کوکو سبزی هم از جمله غذا‌های مخصوص مهمانی شب یلدا در اغلب شهر‌ها و روستا‌های مازندران از جمله شهرستان کلاردشت است.
برخی از خانواده‌های قدیم مازنی برای شام شب چله «برنج با گوشت خروس» آماده می‌کردند، اما در سال‌های اخیر اردک، غاز، بوقلمون، ماهی (به ویژه ماهی سفید شکم پر) به سفره شام شب چله اضافه شده است.
کلاردشتی‌ها برای شام شب یلدا حتما برنج می‌پزند چرا که مردم منطقه اعتقاد دارند که این شب یک شب خوب و شادی‌آور است و شگون ندارد که بدون غذا باشند. سفره شام معمولا شامل بورانی اسفناج، کوکو سبزی، سبزی پلو با مرغ، بوقلمون یا ماهی گرده‌بیج (در واقع ماهی سفید شکم پر یا به اصطلاح خودشان «تودلی») است.
کلاردشتی‌ها سبزی پلو را با سبزی فراوان و روغن گوسفندی طبخ می‌کنند. به سلیقه زنان خانه شاخه‌ای از گل یا سبزه هم در سفره چله شو قرار داده می‌شود. ماهی سفید غذای شب یلدا در گیلان هم هست و خوردن آن بر هر گیلانی واجب است.
شب نشینی و شعرخوانی به زبان محلی
یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در مازندران مثل سایر نقاط ایران «شب نشینی» است. در مازندران معمولا رسم بر این است که اگر افراد فامیل برای شام دور هم جمع نشوند حتما برای شب نشینی بعد از شام با هم از چند روز قبل قرار و مدار می‌گذارند و معمولا همه افراد برای شب نشینی به خانه بزرگ‌تر فامیل می‌روند و تا پاسی از شب با خوردن خوراکی‌های مخصوص شب یلدا بیدار می‌مانند.
گاهی هم برای سرگرمی شب یلدا با هم کشتی می‌گیرند یا مچ می‌اندازند، شعر‌ها و آواز‌های قدیمی برای شب یلدا به زبان مازندرانی و منظومه‌های امیری و طبری می‌خوانند.
یکی از شعر‌هایی که مازنی‌ها به شکل آواز در مراسم شب یلدا دورهم می‌خوانند این شعر است:
اَی بیَمو چِلّه شو
بَخِر بَخِره نصفه شو
کئی تیم و اِنارتیم
دَکِردِمه شه بِتیم
بِشتِزیک بَوین جان
دِرِس هَکرده می‌نَنجان
هندونه رِه قف بَزِن
قَچِل قَچِل تب بَزِن
تا سِواءی کِرسی بِن
هَی شون بَکِش می‌اِشکِم
چله شو دور یک «میزد» یلدایی
در زبان مازندرانی به میز یا سفره‌ای که خوراکی‌های نمادین شب یلدا را روی آن می‌چینند «میزد» می‌گویند. در فرهنگ بومی مازندران برای شب یلدا این «میزد» که معمولا روی یک کرسی چیده می‌شود پر است از انواع میوه‌های مختلف، مغز‌ها و آجیل و انواع دانه‌های بو داده.
جالب است بدانید که ایرانیان باستان این شب را شب تولد الهه مهر «میترا» میپنداشتند و به همین علت این شب را جشن میگرفتند و سفره‌ای رنگین می‌گستردند و «میزد» نثار می‌کردند. «میزد» نذری یا ولیمه‌ای بود غیر نوشیدنی، مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا. مازندرانی‌ها اعتقاد دارند در این شب بهتر است میوه‌هایی که دانه بیشتری دارند را میل کنند (مثل انار و هندوانه) که نمادی از برکت و حاصلخیزی و باروری هستند.
علاوه بر این فلسفه خوردن انار و هندوانه را هم رنگ سرخ‌شان می‌دانند که سرخی خورشید را در تاریکی طولانی‌ترین شب سال تداعی می‌کند. حتی در گذشته که انار و هندوانه کمتر در دسترس بود زنان خانه این میوه‌ها را در یک جای امن و دور از دسترس بچه‌ها (حتی آویزان در یک چاه آب) نگه می‌داشتند تا در شب یلدا برای مهمانان بیاورند. گذاشتن گل‌های طبیعی و سبزه روی میز شب یلدا یا سفره چله شو یک رسم دیگر در میان آداب و رسوم شب یلدا در مازندران است.
اعتقادات مازنی‌ها در مورد هندوانه شب یلدا
خوردن هندوانه در آداب و رسوم شب یلدا مازندران مثل سایر نقاط ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. آملی‌ها معتقدند اگر در شب یلدا هندوانه بخورند در طول سال دچار سکته قلبی و خفقان نمی‌شوند. اهالی تنکابن هم معتقدند خوردنی‌های شب چله بهتر است چهل عدد باشد و مهم‌ترین خوراکی از این چهل عدد هم «هندوانه» است. چرا که خوردن هندوانه شب اول چله از گرمای تابستان سال دیگر جلوگیری می‌کند.
ساروی‌ها هم می‌گویند اگر کسی در شب یلدا یک قاچ هندوانه بخورد در طول سال به دندان درد مبتلا نمی‌شود و کسی هم که حاجتی دارد در این شب با خوردن هندوانه حاجت روا می‌شود.
در برخی از روستا‌های مازندران هم برای خیر و برکت یک بره سفید کوچک می‌خرند و به خانه می‌آورند. در سال‌های دور اهالی روستا‌های دورافتاده که به بستنی دسترسی نداشتند با برف و شکر یک ترکیب سرد و خوشمزه درست می‌کردند تا به عنوان دسر شب یلدا فالوده هم میل کرده باشند.
فال گرفتن از آداب رسوم شب یلدا در استان مازندران
مردم مازندران در شب یلدا رسم جالبی برای فال گرفتن دارند. در برخی از خانه‌ها مراحل فال گرفتن درست مثل دیگر شهر‌های ایران با دیوان حافظ انجام می‌شود. برای گرفتن فال حافظ در شب یلدا بزرگ فامیل به نیت تک تک جوانان جمع فال می‌گیرد و با صدایی بلند می‌خواند.
اما مردم مازندران یک فال جالب با گردو نیز در شب یلدا می‌گیرند. برای این کار یک سینی بزرگ گردو را روی سفره یلدا می‌گذارند. در انتهای شب هر فرد چشم‌هایش را می‌بندد و مقداری گردو از سینی بر می‌دارد. تقریباً هر نفر ۵ تا نهایتاً ۶ گردو برمی‌دارد و شب موقع خواب گردو‌ها را زیر تشک خود می‌گذارد. صبح که بیدار شدند همه گردو‌ها را می‌شکند. اگر گردو‌ها سفید و خوب بودند، یعنی فال خوب بوده و نیت آن فرد برآورده خواهد شد.
یکی دیگر از شیوه‌های جالب فال گرفتن در مازندران «فالگوش ایستادن» است؛ به این ترتیب که دو زن یا دختر یک کلید و آینه در دست می‌گیرند و سر راهی می‌ایستند. سپس نیت می‌کنند و با گوش دادن به صحبت عابرانی که رد می‌شوند، فال خود را تعبیر می‌کنند.
شب یلدا؛ شب عیدی و خرجی برای تازه عروس‌ها
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در مازندران عیدی دادن به کوچک‌ترهاست. یک رسم دیگر این است که دختران جوان صورت خود را می‌پوشانند و به میان جمع می‌روند. اگر دیگران بتوانند فرد را تشخیص بدهند نشانه خوبی است و به قول معروف احتمالا بخت آن دختر باز می‌شود. از سوی دیگر اگر خانواده‌ای در آن سال برای پسرشان نامزد گرفته باشد به اصطلاح برای او خرجی می‌فرستند. این خرجی شامل موادی مثل مرغ، ماهی، اردک یا بوقلمون در کنار تمام میوه‌ها، آجیل تزیین شده شب یلدا و شب‌چره‌های شب یلدا است.
در شهرستان کلاردشت برای دخترانی که عقد کرده‌اند و هنوز در خانه پدر هستند از طرف خانواده داماد شام می‌فرستند. به این ترتیب که تمام مایحتاج شب یلدا به علاوه بوقلمون، مرغ یا ماهی و یک بشقاب کوکو سبزی را در یک مجمع می‌چینند و به همراه یک هدیه که اصطلاحا به آن «تیکه‌ای» می‌گویند بعد از غروب آفتاب به در خانه عروس می‌فرستند. شب نشینی «چله شو» در این منطقه معمولا تا نزدیکی‌های صبح ادامه دارد. برخی هم معتقدند اگر کسی در این شب بخوابد و شب نشینی نکند، روزی و درآمدش کم می‌شود.
دلجویی از خانواده‌های عزادار و قول و قرار عروسی
دلجویی از خانواده‌های عزادار که پیش از شب یلدا عزیزی را از دست داده‌اند یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در مازندران است. در صورت وقوع چنین اتفاقی اهالی فامیل و دوستان شب یلدای آن سال را به شادی برگزار نمی‌کنند. در چنین مواردی بزرگان و بستگان درجه یک، شب چله را در نزد خانواده عزادار می‌گذرانند تا از آنها دلجویی کنند.
علاوه بر این اگر دو خانواده قصد داشته باشند با هم وصلت کرده و دختر و پسرشان را عروس و داماد کنند، یکی از خوش‌یمن‌ترین شب‌ها را برای گذاشتن قول و قرار عقد و عروسی چله شو می‌دانند. بزرگان قوم اعتقاد دارند که در این شب زمین نفس می‌کشد و از این به بعد روز‌ها به اندازه یک «جو» بلند شده و شب‌ها کوتاه می‌شوند.
قاشق زنی از آداب و رسوم شب یلدا در مازندران
یکی از جالب‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در رامسر قدیم و برخی شهر‌ها و روستا‌های مازندران مراسم «قاشق زنی» است. در این مراسم زنان و دختران روی صورت خود چادر می‌اندازند و یک قاشق چوبی بزرگ یا ظرف در دست می‌گیرند و به درب خانه همسایه‌ها می‌روند. سپس قاشق خود را به سمت همسایه‌ها می‌گیرند و بدون این که حرف بزنند از او درخواست می‌کنند تا ظرف را با انواع تنقلات یلدایی پر کند. بعد از جمع شدن انواع تنقلات شب یلدا، این خوراکی‌ها را به فردی که لال است یا لکنت زبان دارد، می‌دهند تا درمان شود.
نی زدن و آواز خواندن از آداب و رسوم یلدا
موسیقی و آواز خواندن یکی دیگر از رسوم جالب مازنی‌ها در شب یلدا است. در قدیم اکثر مازندرانی‌ها در این شب (لَله وا) یا نی می‌نواختند و در کنار آنها فرد دیگری آواز می‌خواند. در گذشته از ساز نی معمولا برای خواندن آواز‌های غمگین استفاده می‌شد و برای ترانه‌های شادتر از سازی به نام «دوسر کِتِن» استفاده می‌شد که نوعی ساز کوبه‌ای و درواقع همان نقاره کوچک است. نواختن این دو ساز، آواز خواندن و بازی‌های محلی مازندران در شب یلدا هنوز هم از رایج‌ترین تفریحات در بسیاری از شهر‌ها و روستا‌های مازندران در شب چله محسوب می‌شوند.
چه خوب است که در این ایام، مردمی که از لحاظ مالی، وضعیت بهتری دارند به فکر دیگر قشر‌های کم درآمد هم باشند و با کمک به آنها، همه را در جشن شب چله شو سهیم کنند.