نزدیک به چند هزار سال است که ایرانیان آخرین شب پاییز یعنی شب یلدا را که تاریکترین و درازترین شب سال است جشن می‌گیرند و آیین‌ها و رسوم مختلفی را در این شب به یاد ماندنی در کنار هم سپری می‌کنند.
از آیین‌های رایج و معروف شب یلدا می‌توان به آتش روشن کردن، قصه گویی ریش سفیدان و بزرگان، خوردن تنقلات و حافظ خوانی اشاره کرد.
لدا، بلندترین شب سال، نماد مبارزه با تاریکی و جشن امید است که با گردهمایی خانواده‌ها، حافظ‌خوانی و خوردن میوه‌های نمادین مانند انار و هندوانه گرامی داشته می‌شود، این آیین که قدمتی ۲۵۰۰ ساله دارد، در کنار تقویت روابط خانوادگی، پیوندی عمیق با فرهنگ و ادبیات فارسی برقرار کرده است.
یلدا فقط یک شب نیست، بلکه یک بهانه است برای دور هم جمع شدن، شنیدن قصه‌های شیرین بزرگان، خواندن اشعار حافظ، و نوشیدن چای در کنار انار‌های سرخ و هندوانه‌های شیرین، در دنیایی که تکنولوژی و مشغله‌های روزمره گاهی ما را از هم دور می‌کند، یلدا یادآور ارزش لحظه‌هایی است که در کنار خانواده و دوستان می‌گذرانیم.
امسال نیز در آستانه فرارسیدن یلدا، بیایید دقایقی را به دور از هیاهوی زندگی مدرن، با عشق و محبت، شادی را به خانه‌های خود هدیه دهیم، هرچند ممکن است سفره‌هایمان به سادگی گذشته نباشد، اما گرمای حضور و عشق در دل‌هایمان می‌تواند آن را پررنگ‌تر کند.
شب یلدا، شب امید است؛ امید به روز‌هایی بهتر، شب‌هایی کوتاه‌تر، و دل‌هایی روشن‌تر این شب را با عشق، احترام و همدلی پاس بداریم.
یلدا در ادبیات فارسی؛ از سنایی تا پروین
استاد ادبیات فارسی دانشگاه‌های یزد، در حاشیه مراسم تاریخ یزد درباره فلسفه حافظ خوانی در شب یلدا گفت: دقیقاً نمی‌دانیم حافظ‌خوانی از چه زمانی به یکی از رسوم شب یلدا تبدیل شده است، اما مسلم است که این سنت بعد از دوران حافظ شکل گرفته است.
سید حسین شهاب رضوی، با اشاره به پیشینه تاریخی یلدا افزود: یلدا سابقه‌ای حدود ۲۵۰۰ ساله دارد و نمونه‌هایی از شعر‌های مرتبط با این شب در آثار شاعرانی، چون سنایی، خاقانی و پروین اعتصامی دیده می‌شود.
شهاب رضوی خاطرنشان کرد: اساساً تاریخ نشان می‌دهد که هر قوم و محله‌ای مراسم ویژه‌ای برای خود داشته است، اما آنچه به‌عنوان سنتی مشترک ثابت مانده، گردهمایی خانواده‌ها در شب یلدا، خواندن اشعار حافظ و خوردن میوه‌هایی مانند انار و هندوانه، رنگ قرمز این میوه‌ها نماد خورشید و روشنایی است که در تقابل با تاریکی شب قرار دارد.
وی فلسفه اصلی یلدا را مبارزه با تاریکی و تقویت پیوند‌های خانوادگی دانست و افزود: شب یلدا فرصتی است تا خانواده‌ها دور هم جمع شوند و از یکدیگر حمایت کنند، این حمایت نمادی از تلاش برای شکست دادن شب و جشن گرفتن طلوع نور است. یلدا نقشی مهم در تقویت روابط خانوادگی و حفظ ارزش‌های فرهنگی دارد.
نشست هفتگی تاریخ یزد، با موضوع شب یلدا در فرهنگ ایرانی در بافت تاریخی این شهر برگزار شد.
خبرنگار برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص با محمدرضا محمدپور معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان گفتگو کرده است.
میراث ناملموس چیست و چه مواردی را شامل می‌شود؟
یونسکو در سال ۲۰۰۱ تلاش کرد تا توافق کشور‌ها را برای ارائه تعریفی از میراث ناملموس و بستن پیمان نامه‌ای در این زمینه به دست آورد که نتیجه آن کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس بود که در سال ۲۰۰۳ به تصویب رسید. میراث ناملموس به فرایند‌های فرهنگی گفته می‌شود که از نسل‌های گذشته و سینه به سینه انتقال یافته و باقی مانده است. میراث ناملموس شامل ترانه، موسیقی، درام، آشپزی، هنر صنایع دستی و جشنواره‌های گوناگون را در بر می‌گیرد، این موارد شکل‌هایی از فرهنگ به شمار می‌روند که قابل ثبت و ضبط هستند، ولی ملموس نیستند و قابلیت ذخیره در محل فیزیکی مانند موزه را ندارند، این میراث توسط یونسکو گنجینه‌های بشری نامیده شده است. میراث فرهنگی ملموس که شامل آثار غیرمنقول، منقول و طبیعی است احتمال دارد در حوادث قهری از جمله جنگ، سیل و زلزله از بین برود، ولی میراث ناملموس از این مقوله مستثنی است که یکی از ویژگی‌های مهم آن‌ها محسوب می‌شود.
ثبت جهانی شب یلدا به عنوان میراث ناملموس در چه جایگاهی قرار دارد؟
میراث فرهنگی ناملموس یا میراث معنوی هر کشور ارزشمندترین گنجینه‌های فرهنگی مردم آن کشور است که ریشه در تمدن و تاریخ آن کشور دارد. ایران نیز با ریشه‌های عمیق فرهنگی و پیشینه‌ای قوی در تاریخ و تمدن، یادگار‌های معنوی ارزشمندی از سالیان گذشته دارد. یکی از این عناصر فرهنگی، آیین و مراسم برگزاری شب یلدا یا شب چله است که در آذرماه ۱۴۰۱ به طور مشترک با کشور افغانستان و به عنوان نوزدهمین عنصر میراث ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. در پرونده یلدا در یونسکو، این عنصر چنین تعریف شده است: یلدا، جشنی کهن است که در آن فزونی روشنایی خورشید، نور و حرارت زندگی مورد توجه برگزارکنندگانش قرار می‌گیرد. انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی برابر با یکم دی‌ماه در تقویم ایرانی بوده و این تاریخ مصادف با آغاز روند بلندتر شدن روز‌ها در این منطقه است. خانواده‌ها در آخرین شب پاییز در منزل بزرگ‌تر فامیل دور هم بر سر سفره شب یلدا جمع می‌شوند و یلدا را جشن می‌گیرند، بزرگتر‌ها به‌عنوان حاملان و ناقلان این جشن آیینی شناخته به حساب می‌آیند. در جریان برگزاری مراسم شب یلدا، ارزش‌هایی، چون هویت فرهنگی، توجه به طبیعت و احترام به سالمندان، زنان و کودکان در خانواده، آشتی، دوستی و مهمان‌نوازی مورد توجه قرار می‌گیرد و به نسل آینده منتقل می‌شود. در زمانی که برخی کشور‌ها برای مطرح شدن در دنیا به دنبال دست و پا کردن عقبه و تاریخچه‌ای برای خود هستند، ثبت و معرفی اینگونه مراسم و آیین‌ها در یونسکو فرصت مغتنمی برای معرفی تمدن چند هزار ساله و ارزشمند کشورمان به شمار می‌رود.ضروری است هرساله و در آخرین شب فصل پائیز که طولانی‌ترین شب سال است این جشن و مراسم با شکوه‌تر از گذشته و با محوریت خانواده و سالمندان برگزار شود که دستگاه‌های ذی ربط نقش بسزایی در این زمینه دارند.
مراسم شب یلدا بیانگر چیست؟
برگزاری مراسم یلدا بیانگر این حقیقت است که ایرانیان پیروزی نیکی بر بدی و روشنایی را جشن خواهند گرفت. یکی از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا که امروزه رو به فراموش شدن می‌رود مَتل گویی است که به نوعی شعرخوانی و داستان خوانی محسوب می‌شود که در کنار کرسی‌های قدیمی اجرا می‌شده است. کرسی همیشه برای جامعه ما به غیر از گرمابخشی محلی برای بازگو کردن خاطرات دوران کودکی بوده است. در گذشته کرسی از چهار بخش و بالاترین بخش آن به بزرگ خانواده و بخشی که به درب ورودی اتاق نزدیک بوده به مادر خانواده تعلق داشته است و علاوه بر آن آیین‌های دیگری برگزار می‌شده است که بازگویی آن‌ها از سوی بزرگتر‌ها خالی از لطف نیست.
چه مراسمی در زنجان برای این شب در نظر گرفته شده است؟
اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با همکاری شهرداری زنجان، صدا و سیما، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و تعدادی از تشکل‌های غیر دولتی برای برگزاری دورهمی دیرینه و تاریخی شب یلدا اقدام می‌کند. امروزه متاسفانه توسعه فناوری و اینترنت بر روی اینگونه دورهمی‌های خانوادگی سایه انداخته است و به نظر می‌رسد در زمان برگزاری چنین مراسمی باید برای چند ساعت هم که می‌توان از دنیای مجازی فاصله گرفت و طعم واقعی مراسم شب یلدا را با بازگویی سرگذشت بزرگان و نقل داستان‌ها چشید.