به همت کمیته خواهران انجمن تاریخ پژوهان حوزه و انجمن دانشجویی تاریخ اسلام و تشیع دانشکده تاریخ دانشگاه ادیان و مذاهب، نشست علمی با موضوع: «تحلیل علل اعطای کنیه تکریمی ام‌ابیها به حضرت فاطمه زهرا(س)» برگزار شد.
در ابتدای این نشست که با همکاری دانشگاه تبریز و ذیل «همایش ملی سنت و سیره حضرت زهرا(س)» برگزار گردید، دکتر محمدتقی ذاکری عضو هیئت علمی و مدیر گروه تاریخ اسلام دانشگاه ادیان و مذاهب، با تبیین مقام والای حضرت زهرا(س)با تاکید بر اهمیت بحث، اعطاء کنیه ام‌ابیها از سوی رسول خدا(ص) به حضرت زهرا (س) را دارای ابعاد و علل گوناگون اعم از تاریخی و غیر تاریخی دانست و پرداختن به این گونه مسائل را ضروری دانست.
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر علی‌اکبر عالمیان، به ارائه بحث پرداخت.
وی با تبیین مقام والای حضرت زهرا(س) به عنوان برترین بانوی دو عالم، به عنایت خاص رسول خدا(ص) نسبت به ایشان اشاره کرد و گفت: یکی از کنیه های تکریمی که به بانوی دو عالم داده شده است، کنیه تکریمی«ام ابیها» می باشد. این کنیه که از کنیه های خاص حضرت زهرا(س) به شمار می آید، دارای مضامین و مفاهیم بلندی است که تا به اکنون به آن صورت که شایسته است بدان پرداخته نشده است.
عضو هیئت‌علمی جامعة المصطفی با اشاره به این نکته که در این محفل علمی به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که: اعطاء کنیه تکریمی«ام ابیها» به حضرت فاطمه زهرا(س) به چه دلایلی بوده است و چگونه تحلیل می شود، به تبیین مفهوم «امّ» پرداخت و با تاکید بر این نکته که در آیات الهی این واژه در قالب معانی مختلفی مانند: مادر اصلی انسان، مادر رضاعی، مرکز دهات، جایگاه ومرجع و سرانجام، لوح محفوظ وآیات محکم الهی آمده است، از نظر لغوی نیز واژه«امّ» را به معنای مادر، مایه و اصل ذکر کرد که از لحاظ معنایی گسترش یافته و به چیزی که اصل برای وجود چیزی دیگر یا برای تربیت و اصلاح آن یا آغاز چیزی باشد اطلاق شده است.
دکتر عالمیان در بیان مفهوم کنیه و فرق آن با لقب گفت: «کنیه، اسمی است غیر از اسم اصلی شخص که در اول آن لفظ اب یا ابن یا ام می‌آید و برای تعظیم و تکریم به کار برده می شود. فرق آن با لقب در این است که لقب اسمی است که به آن شهرت پیدا کند خواه دلالت بر ذم او باشد و خواه دلالت بر مدح او.»
مدیر گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت با تاکید بر این که کنیه ام ابیها برای حضرت زهرا(س) در منابع تاریخی شیعه و سنی آمده است، به تحلیل علل اعطای کنیه اُمّ اَبیها به حضرت زهرا(س) پرداخت و در بیان اولین علت به «کانون عواطف بودن مادر» اشاره کرد و گفت: «مادر به عنوان کانون عاطفه و محبت به شمار می آید. رویکرد حضرت زهرا(س) نسبت به پدر بزرگوارش هم اینگونه بود به ویژه اینکه رسول خدا(ص) در شش سالگی مادر خود آمنه(س) را از دست داده بود و درد بی مادری را تحمل کرده بود. بعدها و بعد از تولد حضرت زهرا(س)، حضرت خدیجه(س) نیز دارفانی را وداع گفته بود. حضرت زهرا(س) توانست خلاء عاطفی پیامبر را پر کند و به کانون عاطفه برای ایشان تبدیل شود.»
وی افزود: «ایشان مانند مادر به پیامبر(ص) محبت می‌ورزید و از ایشان پرستاری می‌کرد. این محبت طرفینی بود و نشانه های فراوانی داشت. بی قراری های بعد از رحلت رسول خدا(ص) نیز حکایت از همین عواطف دارد به گونه ای که به علت کثرت گریه برای رحلت رسول خدا(ص)، به عنوان یکی از«بکّائین» شناخته می شد.»
دکتر عالمیان، «کانون اصلی تمام فروعات و نسل پیامبر» را علت دوم اعطای کنیه اُمّ اَبیها به حضرت زهرا(س) دانست و گفت: «ممکن است مراد پیامبر(ص) از این کنیه، این بوده که فاطمه(س)، اصل و اساس درخت نبوت است، فرزندان او، میوه‌اش و شیعیان شاخ و برگ‌های آن هستند. در این مورد صریح ترین شاهد سوره کوثر است که در همین مورد وارد شده است.»
عضو کمیته علمی «همایش ملی سنت و سیره حضرت زهرا(س)»، از دیگر علل اعطای کنیه اُمّ اَبیها را«کانون اصلی فکری و فرهنگی مکتب رسول خدا(ص)» دانست و افزود: « از آنجایی که امامت ریشه فکری و فرهنگی مکتب رسول خدا(ص) به شمار می آید و این پدیده الهی از نسل مبارک حضرت صدیقه کبری(س) شکل پذیرفته است، بر همین اساس می توان یکی از دلایل اُمّ اَبیها نامیدن حضرت را همین مسئله دانست.»
این پژوهشگر دینی، یکی دیگر از این علل را «برتری بخشی حضرت زهرا(س) نسبت به زنان پیامبر(ص) دانست و گفت: «بر اساس آیه شش سوره احزاب، همسران پیامبر(ص)، با کنیه«أم المؤمنین» گرامی داشته شده اند. پس از نزول این آیه، همسران رسول خدا(ص) به ام المؤمنین ملقب شدند و این لقب برای آنها به یک عنوان و جایگاه تبدیل شد. این مسئله موجب شد تا برخی از افرادی که بیماردل بودند، جهت بالاتر نشان دادن جایگاه بعضی از همسران رسول خدا(ص) نسبت به حضرت زهرا(س)، این آیه و لقب را بهانه قرار دهند. این در حالی است که علت نزول این آیه چیز دیگری است.» وی افزود: «بر همین اساس به نظر می رسد برای رفع شبهه برترین زنان نامیده شدن همسران پیامبر(ص)، فاطمه(س) ملقب به کنیه تکریمی أم أبیها شد تا این نکته یادآور شودکه اگر همسران پیامبر، مادر مؤمنان هستند، فاطمه، مادر پیامبر است و این مقام، مقامی بالاتر و رفیع تر نسبت به همه زنان است.»
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه، در بیان پنجمین علت اعطای کنیه اُمّ اَبیها به حضرت زهرا(س)، به «تاکید بر مقام سَیّدَةُ نِساءِ الْعالَمین» اشاره کرد و گفت:«اعطای کنیه اُمّ اَبیها به حضرت زهرا(س) در واقع تاکیدی دوباره بر مقام «سَیّدَةُ نِساءِ الْعالَمین» بودن ایشان به منظور برتری بخشی به حضرت نسبت به همه زنان دنیا و به ویژه همسران رسول الله(ص) می باشد.»
دکتر علی‌اکبر عالمیان، ششمین و آخرین علت اعطای این کنیه را «تاکید بر مقام عرفانی حضرت زهرا(س)» دانست و با اشاره به بیانی از علامه حسن زاده آملی، خاطر نشان کرد: « حضرت فاطمه(س) چون مظهر نفس کلیه است از این رو پیامبر از او به ام ابیها یاد نموده است. در روایت آمده است که پیغمبر(ص) فاطمه را دوست می داشت و او را به «امّ ابیها» -یعنی مادر پدرش- کنیه داده بود. و من می گویم: چون عقل کلّ،پدر است و نفس کلّ مادر ، و همه موجودات از آن دو ظهور یافته اند، و مادر انوار و فضائل فاطمه عقیله رسالت، مظهر نفس کلّ بر وجه اتمّ است؛ پس بنابر این تفسیر انفسی اقوم، آن جناب مادر پدرش حضرت خاتم انبیاء (ص) است.»
وی در پایان سخنان خود به جمع بندی آنچه بیان شد پرداخت و گفت: « می توان نتیجه گرفت که اعطاء کنیه تکریمی«ام ابیها» فقط به خاطر نشان دادن علاقه ویژه رسول خدا(ص) به حضرت زهرا(س)نبود، بلکه هدف اصلی ایشان، توجه دادن جامعه به ابعاد جایگاه بی نظیر دختر گرانقدرش بود هر چند که بعد از رحلت رسول خدا(ص)، توجه کمی به این تاکیدات ایشان شد وقدر و منزلت سَیّدَةُ نِساءِ الْعالَمین ارج نهاده نشد.»
در پایان این جلسه به پرسش های حاضران پاسخ داده شد.