عطنا - خاورمیانه، منطقه‌ای استراتژیک و حیاتی در جهان، از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی، منابع طبیعی فراوان و تاریخ فرهنگی غنی، نقشی کلیدی در تحولات جهانی ایفا کرده است. این منطقه که شامل کشور‌هایی همچون ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، عراق، سوریه، ترکیه، قطر، مصر و دیگر کشورهاست، با حدود ۴۱۱ میلیون نفر جمعیت، که در ۱۸ کشور این منطقه زندگی میکنند و دربردارنده تنوع فرهنگی، قومی و مذهبی بزرگی است. حضور ادیان بزرگ مانند اسلام، مسیحیت و یهودیت نیز باعث شده این منطقه از جنبه‌های معنوی و مذهبی نیز اهمیت ویژه‌ای داشته باشد.
یکی از مهم‌ترین عوامل اهمیت خاورمیانه، ثروت عظیم طبیعی آن است. این منطقه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت و گاز طبیعی در جهان شناخته می‌شود. کشور‌های خلیج‌فارس مانند عربستان سعودی، قطر، کویت و امارات متحده عربی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان انرژی در دنیا هستند. این منابع حیاتی انرژی، اقتصاد جهانی را تحت تأثیر قرار می‌دهند و وابستگی بسیاری از کشور‌های صنعتی به نفت و گاز خاورمیانه، جایگاه این منطقه را در مناسبات اقتصادی و سیاسی بین‌المللی تثبیت کرده است.
خاورمیانه به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این منطقه پل ارتباطی میان اروپا، آسیا و آفریقاست و از مسیر‌های حیاتی تجاری و حمل‌ونقل جهانی، به‌ویژه کانال سوئز، تنگه هرمز و باب‌المندب، برخوردار است. کنترل این مسیر‌ها نقش مهمی در اقتصاد جهانی و امنیت بین‌المللی دارد.
علاوه بر منابع طبیعی و موقعیت جغرافیایی، خاورمیانه یکی از مراکز اصلی مناقشات بین‌المللی است. مسائل سیاسی و امنیتی مانند جنگ‌ها، اختلافات مرزی و مشکلات داخلی بسیاری از کشور‌های این منطقه، همواره مورد توجه قدرت‌های جهانی بوده است. دخالت قدرت‌های بزرگ مانند ایالات متحده، روسیه، و چین در امور خاورمیانه نیز به‌واسطه اهمیت انرژی و استراتژی‌های ژئوپلیتیکی، این منطقه را به یکی از پرتنش‌ترین و حساس‌ترین نقاط جهان تبدیل کرده است.
در این یادداشت به شش مشکل اصلی بحران‌های این منطقه میپردازیم.
۱. تنش‌ها و مناقشات سیاسی و نظامی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های خاورمیانه، تنش‌ها و مناقشات سیاسی و نظامی بین کشور‌های منطقه است. اختلافات قومی، مذهبی و سیاسی منجر به درگیری‌های طولانی‌مدت و جنگ‌های داخلی شده است. جنگ سوریه، بحران یمن، و تنش‌های بین اسرائیل و فلسطین، تنها چند نمونه از این مناقشات هستند که امنیت و ثبات منطقه را تحت تأثیر قرار داده‌اند.
برای حل تنش‌ها و مناقشات سیاسی و نظامی در خاورمیانه، راهکار‌های سیاسی و حقوقی متعددی می‌توان پیشنهاد داد. از لحاظ سیاسی، ایجاد دیپلماسی فعال منطقه‌ای با مشارکت تمامی کشور‌های ذینفع ضروری است. گفتگو‌های چندجانبه تحت نظارت سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل و همکاری منطقه‌ای برای کاهش تنش‌ها و حل اختلافات می‌تواند مفید باشد. همچنین، تقویت همکاری‌های اقتصادی و تجاری بین کشور‌های منطقه به‌عنوان ابزاری برای همگرایی و کاهش تنش‌های سیاسی پیشنهاد می‌شود.
از لحاظ حقوقی، ایجاد و تقویت نهاد‌های حقوقی بین‌المللی برای حل اختلافات مرزی و مناقشات نظامی اهمیت دارد. رعایت حقوق بشر و احترام به قوانین بین‌المللی مانند منشور سازمان ملل و قطعنامه‌های شورای امنیت، به‌ویژه در حل مناقشات نظامی، باید در اولویت قرار گیرد. همچنین، تقویت قوانین حقوق بین‌الملل و مکانیزم‌های قضایی برای پیگیری جرایم جنگی می‌تواند به کاهش خشونت و حفظ صلح کمک کند.
۲. بحران‌های انسانی و پناهندگان
در پی درگیری‌های طولانی‌مدت، میلیون‌ها نفر در کشور‌های خاورمیانه دچار بحران‌های انسانی شده‌اند. جنگ‌ها و خشونت‌ها در کشور‌هایی مانند سوریه، عراق و یمن باعث آواره شدن میلیون‌ها نفر و پناهندگی گسترده به کشور‌های همسایه یا حتی فراتر از آن به اروپا شده است. بحران‌های پناهندگان مشکلات اقتصادی، اجتماعی و امنیتی زیادی را برای کشور‌های میزبان به همراه داشته و همچنان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های انسانی عصر حاضر مطرح است. نبود خدمات بهداشتی، آموزش و زیرساخت‌های لازم در این مناطق بحران‌زده، اوضاع را برای مردم محلی و پناهندگان به‌شدت سخت کرده است.
برای حل بحران‌های انسانی و پناهندگان در خاورمیانه، راهکار‌های سیاسی و حقوقی می‌توانند نقشی کلیدی ایفا کنند. از لحاظ سیاسی، کشورها باید به دنبال پایان دادن به درگیری‌های مسلحانه از طریق مذاکرات صلح و ایجاد ثبات سیاسی در مناطق بحران‌زده باشند. تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای مدیریت بحران پناهندگان، به ویژه از طریق سازمان‌هایی مانند سازمان ملل متحد و کمیساریای عالی پناهندگان، می‌تواند به کاهش فشار بر کشور‌های میزبان کمک کند.
از لحاظ حقوقی، کشورها باید کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به پناهندگان، مانند کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو، را رعایت کرده و به حقوق انسانی پناهندگان احترام بگذارند. همچنین، ایجاد چارچوب‌های قانونی برای حمایت از پناهندگان و ارائه امکانات مناسب مانند مسکن، بهداشت و آموزش، ضروری است. کشورها باید به تقویت قوانین داخلی برای حفاظت از حقوق پناهندگان بپردازند و راه‌حل‌های پایدار مانند بازگشت امن یا اسکان مجدد آن‌ها را پیگیری کنند.
۳. مشکلات اقتصادی و بیکاری
با وجود منابع طبیعی فراوان، بسیاری از کشور‌های خاورمیانه با مشکلات اقتصادی عمده‌ای مواجه هستند. اقتصاد‌های وابسته به نفت و گاز، با نوسانات شدید قیمت‌های جهانی انرژی به‌شدت آسیب‌پذیر شده‌اند. وابستگی بیش از حد به منابع طبیعی و عدم تنوع اقتصادی منجر به افزایش بیکاری، به‌ویژه در بین جوانان، و نابرابری اقتصادی گسترده شده است. در کشور‌هایی مانند مصر، لبنان و عراق، مشکلات اقتصادی و فساد دولتی باعث نارضایتی‌های عمومی و اعتراضات گسترده مردمی شده است. همچنین بسیاری از کشور‌های خاورمیانه از بدهی‌های عمومی سنگین و رشد پایین اقتصادی رنج می‌برند که موجب تشدید مشکلات اجتماعی و اقتصادی شده است.
راهکار اصلی برای حل مشکلات اقتصادی و بیکاری در خاورمیانه، تنوع‌بخشی به اقتصاد و توسعه کارآفرینی است. دولت‌ها باید به‌جای وابستگی به منابع طبیعی، به سمت توسعه صنایع مختلف، خدمات و فناوری‌های نوین حرکت کنند. ایجاد محیط کسب‌وکار مطلوب با کاهش بروکراسی و تسهیل دسترسی به اعتبار برای کارآفرینان می‌تواند به رشد مشاغل جدید کمک کند.
همچنین، برنامه‌های آموزش و مهارت‌آموزی باید با نیاز‌های بازار کار هم‌راستا باشند تا جوانان و بیکاران بتوانند مهارت‌های لازم را کسب کنند. ایجاد نهاد‌های حمایتی برای حمایت از کسب‌وکار‌های کوچک و متوسط و تأمین مالی آن‌ها می‌تواند به تقویت اقتصاد محلی کمک کند. به علاوه، توسعه زیرساخت‌های فنی و دیجیتال به ایجاد فرصت‌های جدید شغلی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی کمک خواهد کرد. این رویکرد‌ها می‌توانند به کاهش نرخ بیکاری و بهبود شرایط اقتصادی در خاورمیانه منجر شوند.
۴. تفرقه‌های مذهبی و قومیتی
یکی دیگر از مشکلات عمده خاورمیانه، اختلافات مذهبی و قومیتی است که همواره منشأ تنش‌ها و خشونت‌های داخلی و بین‌المللی بوده است. در بسیاری از کشورها، تفرقه‌های مذهبی بین شیعه و سنی، یا اختلافات قومیتی مانند کردها، اعراب و ترک‌ها، باعث بروز ناآرامی‌ها و درگیری‌های داخلی شده است. این تفرقه‌ها توسط گروه‌های مختلف مورد بهره‌برداری قرار گرفته و منجر به تشدید خشونت‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای شده است. دولت‌ها و بازیگران منطقه‌ای نیز به جای تلاش برای رفع این اختلافات، اغلب از آن‌ها برای تقویت موقعیت خود استفاده میکنند که این موضوع به بی‌ثباتی منطقه کمک کرده است.
راهکار مطالعه شده برای حل مشکل تروریسم و افراطگرایی در خاورمیانه، تقویت همکاری‌های امنیتی و اطلاعاتی بین کشور‌های منطقه و همچنین همکاری با جامعه بین‌الملل است. این شامل تبادل اطلاعات و تجربه در مبارزه با گروه‌های تروریستی و افراطی و ایجاد شبکه‌های مشترک امنیتی می‌شود.
علاوه بر این، توسعه برنامه‌های اجتماعی و اقتصادی برای کاهش فقر و نابرابری، به عنوان یکی از ریشه‌های اصلی افراطگرایی، از اهمیت بالایی برخوردار است. فراهم کردن فرصت‌های شغلی، آموزش و ارتقاء سطح زندگی مردم می‌تواند به کاهش جذابیت گروه‌های افراطی کمک کند.
در نهایت، آموزش و آگاهی‌بخشی در زمینه ارزش‌های انسانی و فرهنگ مدارا در مدارس و جامعه، به تقویت انسجام اجتماعی و پیشگیری از افراطگرایی کمک می‌کند. این رویکرد‌های چندبعدی می‌تواند به کاهش تهدیدات تروریستی و برقراری ثبات در منطقه کمک کند.
۵. کمبود منابع آبی و بحران‌های زیست‌محیطی
کمبود آب یکی از مهم‌ترین چالش‌های خاورمیانه است. این منطقه یکی از خشک‌ترین مناطق جهان است و با تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت، مشکل کمبود آب تشدید شده است. کشور‌های خاورمیانه برای تأمین نیاز‌های آبی خود به منابع مشترک آب وابسته‌اند که منجر به مناقشات مرزی و بین‌المللی شده است. رودخانه‌هایی مانند فرات، دجله و نیل که منابع حیاتی آب برای میلیون‌ها نفر هستند، در معرض تنش‌های شدید بین کشور‌های هم‌جوار قرار دارند. بحران آب به‌عنوان یک چالش زیست‌محیطی می‌تواند تأثیرات گسترده‌تری بر امنیت غذایی و توسعه پایدار در این منطقه بگذارد.
راهکارپیشنهادی برای حل مشکل کمبود منابع آبی و بحران‌های زیست‌محیطی در خاورمیانه، مدیریت پایدار منابع آب و توسعه فناوری‌های نوین است. دولت‌ها باید با اتخاذ سیاست‌های مناسب، به مدیریت یکپارچه منابع آب بپردازند تا استفاده بهینه از آب‌های سطحی و زیرزمینی صورت گیرد. این شامل بهبود روش‌های آبیاری، استفاده از فناوری‌های صرفه‌جویی در آب و جمع‌آوری آب باران می‌شود.
علاوه بر این، همکاری‌های بین‌المللی برای مدیریت منابع آبی مشترک، مانند رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، از اهمیت بالایی برخوردار است. ایجاد پیمان‌های منطقه‌ای برای حل منازعات آبی و تأمین حق‌آبه کشور‌های همسایه، می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند. همچنین، ترویج آموزش عمومی در زمینه حفاظت از منابع آب و محیط زیست به افزایش آگاهی و مشارکت جامعه در حل این بحران کمک خواهد کرد.
۶. گروه‌های تروریستی و افراطگرایی
حضور و فعالیت گروه‌های تروریستی و افراط‌گرا یکی از بزرگ‌ترین تهدید‌های امنیتی در خاورمیانه است. گروه‌هایی مانند داعش، القاعده و دیگر گروه‌های افراطی، با سوءاستفاده از خلأ‌های حکومتی و اجتماعی، باعث بی‌ثباتی و خشونت‌های گسترده در بسیاری از کشور‌های منطقه شده‌اند. این گروه‌ها نه‌تن‌ها مردم محلی را تحت فشار قرار می‌دهند، بلکه تهدیدی جدی برای امنیت جهانی محسوب می‌شوند. عملیات‌های تروریستی و افراطگرایی همچنین باعث افزایش هزینه‌های نظامی و امنیتی کشور‌های منطقه شده و منابعی که می‌توانست برای توسعه اقتصادی و اجتماعی استفاده شود، صرف مقابله با این تهدید‌ها شده است.
راهکار اصلی برای حل مشکل اختلافات مرزی و حاکمیتی در خاورمیانه، مذاکرات دیپلماتیک و گفتگو‌های چندجانبه است. کشور‌های منطقه باید با درک متقابل و احترام به حقوق یکدیگر، به سمت ایجاد چارچوب‌هایی برای حل و فصل اختلافات مرزی حرکت کنند.
توسعه پیمان‌های صلح و توافق‌نامه‌های همکاری در زمینه‌های اقتصادی و امنیتی می‌تواند به ایجاد اعتماد بین کشورها کمک کند و به کاهش تنش‌های مرزی منجر شود. همچنین، استفاده از نهاد‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل برای تسهیل گفتگو‌ها و نظارت بر اجرای توافقات می‌تواند مؤثر باشد.
علاوه بر این، باید به تقویت آموزش و فرهنگ صلح در میان مردم و نسل‌های جوان توجه شود تا از بروز اختلافات در آینده جلوگیری شود. این رویکرد‌ها می‌توانند به ایجاد ثبات و امنیت پایدار در خاورمیانه کمک کنند.
نویسنده: دکتر سید کامران یگانگی، عضو هیات علمی دانشگاه
عطنا را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید: