تولید محتوا برای فضای مجازی، چنان از قاعده خارج شده که دیگر نمی‌توان برای ولنگاری و ابتذال در این فضا، حد توقفی قائل شد. اساس این‌گونه تولید محتواها فقط بر یک اصل استوار است:هرکاری بکن تا دیده شوی.«اقتصادِ توجه» به یک اصل بنیادین در فضای مجازی تبدیل شده است. براساس این اصل، کسی موفق‌تر است و بیشترازمنافع فضای مجازی بهره‌مند می‌شود که بیشتر دیده شود.این گفته به این معناست که موفقیت درچنین فضایی دربیشتر مواردهیچ ربطی به ارزش،اعتبار و کیفیت محتوا ندارد بلکه کمیت بازدید و در معرض تماشا قرارگرفتن است که موفقیت را معنا می‌کند. به‌همین دلیل است که شبکه‌های اجتماعی این روزهاجولانگاه کسانی است که باترفندهای‌مختلف قصددارندتوجه دیگران رابه خودجلب کنند؛با نشان‌دادن اندام خود،مسخره‌کردن افرادواقوام به‌بهانه طنز،بی‌پروایی دربیان‌مسائل غیراخلاقی،ارائه تحلیل‌های غیرکارشناسانه درامور تخصصی حتی در مسائل مربوط به سلامت، افشاگری‌های بی‌سند و مدرک درباره زندگی شخصی افراد و...
مصائب انسان- رسانه‌ها
زمانی که رسانه‌ها دارای چارچوب و قاعده بودند، کسانی می‌توانستند در آنها تولید محتوا کنند که حداقل‌هایی از نظر اصول، قواعد و چارچوب‌های حرفه‌ای و اخلاقی را می‌دانستند. ضمن اینکه در خود سازمان‌های رسانه‌ای نیز، دروازه‌بانی مطلب وجود داشت و اگر نویسنده‌ای از این چارچوب‌ها و نیز ازقوانین کشور والبته رویکردهای رسانه خود تخطی می‌کرد، جلوی انتشار این مطالب گرفته می‌شد.درمحاسن فضای مجازی گفته‌اند که این فضاباعث شده رسانه‌ها ازانحصار رسانه‌های بزرگ و سازمان‌های رسمی خارج شوند و به عبارت دیگر با رسانه‌های شخصی رو‌به‌رو هستیم. پدیده «انسان-رسانه» ویژگی خاص دوران جدید رسانه است؛ دورانی که در آن دیگر سازمان‌های رسانه‌ای تولیدکننده انحصاری محتواها نیستند بلکه اشخاص هم این فرصت را یافته‌اند که با انتشار محتواهایی که تولید کرده‌اند، مستقیما با مخاطب خود در ارتباط باشند. این امر، نقش میانجی‌گری رسانه‌های رسمی را به‌شدت کاهش داده است. شخصی‌شدن رسانه‌ها، پدیده مثبتی است البته اگرکسی که تولید محتوامی‌کند، خود در رشته‌ای که در آن فعالیت می‌کند، دارای صلاحیت‌های حرفه‌ای باشد. برای مثال هنرمندی که قبلا برای عرضه آثار تجسمی، موسیقایی یا فیلم‌های کوتاهش نیازمند این بود که حتما واسطه‌ای برای ارتباط با مخاطبان داشته باشد، امروز می‌تواند در شبکه‌های اجتماعی و صفحاتی که خود مدیریت‌شان را برعهده دارد، با مخاطب در ارتباط باشد.
حساسیت‌های دوربین مخفی
ساخت برنامه‌های «دوربین مخفی» یکی از حوزه‌های شناخته شده فعالیت درتولید محتوای برنامه‌های سرگرمی است. این برنامه‌هاکه ازساخت آیتم‌های کوتاه مبتنی برغافلگیری وقراردادن افراد درموقعیت‌های پیش‌بینی‌نشده تا شوهای واقع‌گرا (رئالیتی) را در خود دارد، باید برمبنای اصول و قواعدی ساخته شود. در ساخت این‌گونه برنامه‌ها معمولاً از آنجایی که حریم شخصی افراد مورد تهدید قرار می‌گیرد، باید مقرراتی برای پخش برنامه رعایت شود. برای مثال نخستین اصل حرفه‌ای در این زمینه، کسب رضایت افراد برای پخش تصویر یا صدایشان است. همچنین باید حداکثر مراقبت برای حفظ سلامتی جسمی و روانی افراد صورت گیرد. اگر این برنامه‌ها به آسیب منجر شود، باید از اجرای آنها جلوگیری شود و البته غرامت‌های مترتب بر این مسأله به عهده سازندگان است. به‌همین دلیل سازندگان این برنامه‌ها باید بیش از سازندگان دیگر برنامه‌های معمول رسانه‌ای، با اصول حقوقی، حریم شخصی و موارد مربوط به سلامت افراد آشنا باشند.
خطر نزدیک است
یکی از موارد روشن بی‌در و پیکر بودن فضای مجازی در کشور ما، رواج ساخت کلیپ‌هایی با موضوع دوربین‌مخفی است که به یک تب رایج درفضای مجازی فارسی تبدیل شده است. این روزها تعداد زیادی از کسانی که به خیال خود تولیدمحتوا می‌کنند، با در دست داشتن یک دوربین در فضای عمومی جامعه اقدام به ضبط چنین برنامه‌ای می‌کنند و در این میان برخی از این کلیپ‌هاکه بازدیدهای زیادی داشته‌اند،بانقض شدیدوآشکار حریم خصوصی افراد وقراردادن آنهادرموقعیت‌های خطرناکی صورت می‌گیردکه ممکن است به سلامت جسمی کسانی که بیماری‌های قلبی دارند،ضربه شدیدی واردکنند. این کلیپ‌ها تنها برای آنهایی که سوژه چنین برنامه‌هایی قرارمی‌گیرندخطرناک نیست،بلکه ممکن است قراردادن افراددرموقعیت‌های پیش‌بینی‌نشده باعث بروز حوادثی شود که زندگی سازندگان خود همین کلیپ‌ها را هم در معرض خطر قرار دهد.
مرگ بر اثر دوربین مخفی
کسانی که این روزها با در دست گرفتن یک دوربین و به‌راه‌انداختن یک صفحه در سکوهای نمایش فیلم یا شبکه‌های اجتماعی به‌دنبال جلب توجه مخاطبان به هر قیمت هستند، خوب است یک‌باربرخی حوادث دردناک و تلخی را که برای سازندگان فیلم‌های دوربین مخفی در دنیا اتفاق افتاده است مرور کنند تامتوجه شوند دست به چه کار خطرناکی می‌زنند.یکی از این رویدادهای تلخ در کشور فیلیپین رویداد. سه جوان برای ساخت دوربین‌مخفی، به فکر افتادند تا چنان وانمود کنند که می‌خواهند یک موتور را بدزدند. آنها به موتورسواری که در کنار یک اتوبان توقف کرده است نزدیک می‌شوند و چنان وانمود می‌کنند که قصد ربودن موتورسیکلت او را دارند. فرد موتورسیکلت‌سوار اما از داخل کیفی که به همراه دارد، یک اسلحه کمری بیرون می‌کشد و به سمت این جوانان شلیک می‌کند که در این حادثه یکی از آنان به‌شدت زخمی می‌شود.باز در یک نمونه دیگر، در آمریکا یک کاربر یوتیوب به فکر می‌افتد برای افزایش بازدید صفحه‌اش، دوربین‌مخفی بسازد. اوبه یک فروشگاه بزرگ می‌رود و می‌خواهد با ایجاد مزاحمت برای افراد، واکنش‌های آنها را ضبط کند. او جوانی راکه چهره‌ای آرام و گوشه‌گیر دارد انتخاب می‌کند، نزد او می‌رود و با اصرار می‌خواهد پیغامی را از روی تلفن‌همراهش بخواند. هرچقدر جوان از او می‌خواهد که فاصله‌اش را رعایت کند، کاربر یوتیوب به اصرار او توجهی نمی‌کند. سرانجام،جوانی که از مزاحمت‌های این کاربر خسته شده، کلتش را بیرون می‌کشد وبه سمت او تیراندازی می‌کند. تیر به شکل مستقیم و از فاصله نزدیک به شکم او اصابت می‌کند ولی زنده می‌ماند. در این زمینه پرونده‌ای قضایی تشکیل می‌شود و دادگاه فرد شلیک‌کننده را تبرئه می‌کند.اما تلخ‌ترین رویداد در روسیه اتفاق می‌افتد. فردی برای ساختن یک کلیپ طنز دوربین‌مخفی داخل یک صندوق‌پستی مخفی می‌شود و وقتی مردم نامه‌هایشان را به داخل صندوق می‌اندازند، آنها را به بیرون پرتاب می‌کند. چند نفر این‌گونه مورد تمسخر قرار می‌گیرند، اما سرانجام مردی سراغ صندوق پستی می‌رود که شوخی سرش نمی‌شود و وقتی نامه‌اش را دوباره به بیرون پرتاب می‌کنند، اسلحه‌اش را بیرون می‌کشد و به داخل صندوق‌پستی شلیک می‌کند و دراین ماجرا، شخصی که دست‌اندرکار تهیه کلیپ بود،کشته می‌شود و بعد ازاین ماجرا، ساخت دوربین‌مخفی درروسیه ممنوع‌اعلام شده است.دربرخی‌ازکلیپ‌های ایرانی دوربین‌مخفی هم شاهداین‌هستیم که درگیری‌هایی صورت می‌گیردوبرخی افراد دربرابر پیگیری یا توهین‌های سازندگان کلیپ می‌ایستند و با آنان دعوا می‌کنند وممکن است بالاخره در یکی از همین کلیپ‌ها، اتفاق ناخوشایندی روی دهد.
قانون چه می‌گوید؟
حالا بیایید سراغ برخی از به‌اصطلاح محتواهایی برویم که درفضای مجازی به‌عنوان دوربین مخفی تولید می‌شود و تطابق آنها با عناوین مجرمانه در قوانین کشور را بررسی کنیم. در برخی از کلیپ‌های رایج در اینستاگرام که به تقلید از برخی برنامه‌های مبتذل شبکه‌های سرگرمی خارجی تولید شده است، افرادی به برخی مناطق شهر به‌خصوص مقابل پاساژهای خرید می‌روند و از مردم سؤال‌های خصوصی خلاف عفت عمومی می‌پرسند که اغلب آنها در راستای ترویج روابط غیرشرعی و قبح‌زدایی از این گونه روابط ساخته می‌شود. در یک کلیپ دیگر، مردی با قرار دادن اجسامی در زیر لباسش اندام خود را به شکل زنانه درآورده است و در یک پارک سراغ خانم‌ها می‌رود و از آنان سؤال می‌پرسد. در یک مورد دیگر مردی که قصد تبلیغ کالایی دارد، سراغ بانوان می‌رود و سؤالش را به شکلی می‌پرسد که به طور توهین‌آمیز و زننده‌ای، سویه جنسی دارد و البته با برخورد بانوان مواجه می‌شود. این‌گونه محتواها که به شکل واضحی ایجاد مزاحمت برای بانوان است، مصداق ماده ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی بوده که در آن آمده است: «هرکس در اماکن عمومی یا معابر متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان بشود یا با الفاظ و حرکات مخالف شئون و حیثیت به آنان توهین نماید به حبس از دو تا شش ماه و تا ۷۴ضربه شلاق محکوم خواهد شد.» به نظر می‌رسد مراجع قانونی برای اعمال این ماده قانونی، باید توجه بیشتری به رصد و برخورد با سازندگان محتواهایی داشته باشند.
۹۱ روز حبس
همچنین براساس ماده ۱۵ قانون جرایم رایانه‌ای، هرکس از طریق سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های داده مرتکب اعمال خلاف شود، به ترتیب زیر مجازات خواهد شد:چنانچه به‌منظور دستیابی افراد به محتویات مستهجن، آنها را تحریک یا ترغیب یا تهدید یا تطمیع کند یا فریب دهد یا شیوه دستیابی به آنها را تسهیل کند یا آموزش دهد، به حبس از ۹۱ روز تا یک سال یا جزای نقدی از پنج تا۲۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات خواهد شد. ارتکاب این اعمال درخصوص محتویات مبتذل موجب جزای نقدی از دوتاپنج میلیون ریال است.همچنین چنانچه افرادرابه ارتکاب جرائم منافی عفت یا استعمال موادمخدر یا روانگردان یا خودکشی یا انحرافات جنسی یا اعمال خشونت‌آمیز تحریک یا ترغیب یا تهدید یا دعوت کند یا فریب دهد یا شیوه ارتکاب یا استعمال آنها را تسهیل کند یا آموزش دهد، به حبس از ۹۱ روز تا یک سال یا جزای نقدی از پنج تا ۲۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات می‌شود.
تجاوز به حریم خصوصی
یکی دیگر از موارد رایج در ساخت کلیپ‌های مربوط به دوربین مخفی، نقض حریم خصوصی افراد است. حریم شخصی یا خصوصی (Privacy) یعنی فضای مادی یا معنوی مخصوص به هر شخص که می‌خواهد از دخالت غیرمعقول و بدون اجازه دیگران در امان باشد. حریم خصوصی به‌منزله یک حق وجودی، امتیازی در اختیار فرد است و با تکیه بر اصالت فرد، ریشه در حقوق طبیعی افراد دارد.بد نیست نمونه‌هایی از نقض حریم خصوصی افراد را در فیلم‌های مورد بحث، مرور کنیم. دختر جوانی که در یوتیوب صفحه‌ای ایجاد کرده و سعی دارد از این طریق بازدیدکننده جذب کند، در پوشش یک بازاریاب به افراد به‌صورت تصادفی زنگ می‌زند و با سؤال‌های دوپهلو سعی دارد، آنها را در موقعیت طنزآمیزی قرار دهد. افراد دیگری در شبکه‌های اجتماعی در پوشش راننده و مسافر، مردم عادی را سوار می‌کنند و با ایجاد دعوای ساختگی، سعی دارند مسافر واقعی را به واکنش وادارند و در یک لحظه وانمود می‌کنند که فرمان خودرو ازجا کنده شده و دراین میان مسافر بیچاره از ترس جانش به آنان التماس می‌کند. باید پذیرفت که در این زمینه قوانین کشور هنوزپویایی لازم را برای استیفای حقوق قانونی افراد ندارد اما با وجود این با استفاده از ماده ۱۷قانون جرائم رایانه‌ای می‌توان در برابر قانون‌شکنی‌های سازندگان دوربین مخفی ایستادگی کرد. هر فردی با استفاده از سیستم‌ها و سامانه‌های کامپیوتری یا مخابراتی، تصویر و صوت یا فیلم‌های خصوصی و خانوادگی و اسرار دیگران را بدون رضایت وی جز در موارد قانونی منتشر کند یا در دسترس افراد دیگر قرار بدهد به‌صورتی که باعث ضرر و موجب هتک‌حیثیت آنها شود براساس قانون به حبس از۹۱روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج تا۴۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
زیان معنوی را جدی بگیرید
موارد زیادی از فیلم‌های با مضمون دوربین مخفی، براساس ایجاد ترس در افراد است. ایجاد صحنه‌های چاقوکشی ساختگی، خفت‌گیری، دعوا و پرخاشگری با استفاده از افرادی با ظاهر تنومند و برخی لات‌های مشهور اینستاگرام، صحنه‌سازی برای سرقت خودرو و تلفن همراه، ترساندن ناگهانی افراد و مواردی از این دست در این گونه فیلم‌ها بسیار رایج است. حتی گاهی این فیلم‌ها باعث اختلال در عملکرد پلیس نیز می‌شود. در یکی از فیلم‌های اینستاگرام با بازدید زیاد، دو مأمور انتظامی فردی را در حین ساختن کلیپ دوربین مخفی به ظن مشارکت در سرقت، دستگیر می‌کنند اما وقتی افراد دیگر سازنده کلیپ به مأموران توضیح می‌دهند که درحال ساخت دوربین مخفی هستند، پلیس بدون اینکه درباره مجوز آنها استعلامی بگیرد یا تذکری بابت ایجاد مزاحمت به آنان بدهد، این فرد را آزاد می‌کند. این فیلم ۱۲۶ هزاربار به اشتراک گذاشته شده و نزدیک۱۷هزارنظر داشته است. این گونه فیلم‌ها، باعث آزار شهروندان به صورت عمدی می‌شوند و به آنان خسارت معنوی وارد می‌کنند و از این نظر، قابل پیگرد هستند. طبق ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.تبصره۱همین ماده قانونی،زیان معنوی را چنین تعریف می‌کند: صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی. براساس این تبصره، دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی ودرج حکم درجراید وامثال آن حکم نماید.براساس قانون جرایم رایانه‌ای مصوب ۱۳۸۸، کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه به عنوان نهاد نظارت بررسانه‌های جدید، تشکیل شده است که باید بر عملکرد سایت‌های اینترنتی نظارت کنند. اعضای این کارگروه عبارتند از: دادستان کل کشور (رئیس کارگروه)، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات یا نماینده وی، وزیرفرهنگ و ارشاد اسلامی یا نماینده وی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری یا نماینده وی، وزیر آموزش و پرورش یا نماینده وی، وزیر دادگستری یا نماینده وی، وزیر اطلاعات یا نماینده وی، رئیس سازمان صدا و سیما یا نماینده وی، فرمانده کل انتظامی،یک نفرخبره درفناوری اطلاعات وارتباطات به انتخاب کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی، یک نفر از نمایندگان مجلس عضو کمیسیون قضایی و حقوقی به انتخاب این کمیسیون با تأیید مجلس شورای اسلامی و رئیس سازمان تبلیغات اسلامی. جدیت این کارگروه در برخورد با موارد محتوایی یادشده که به وضوح در تضاد با مواد ذکر شده در قانون یاد شده هستند، یک مطالبه بحق است که اعضای کمیته باید به آن توجه داشته باشند.
جای مدعی‌العموم خالی است
پس در این‌گونه موارد، اهمال نکنید وحتما ازکسانی که حقوق شمارانقض می‌کنندیا برای کسب بازدید، با آبروی شهروندان بازی می‌کنند، شکایت نمایید. البته به‌نظر می‌رسد مسئولان قضایی و حفظ امنیت و سلامت فضای مجازی باید در رصد و شکایت از این گونه قانون‌شکنان از موضع مدعی‌العموم حضور و پیگیری جدی‌تری داشته باشند و معطل شکایت شهروندان نمانند. البته در این موارد هنوز سؤالات پاسخ نداده زیادی مطرح است که مسئولان باید برای افکارعمومی رااقناع کنند. نخستین سؤال این است که آیا افراد بدون داشتن مجوز و تنهاباداشتن گوشی موبایل حق تهیه کلیپ باعنوان دوربین مخفی که بعضا شامل ایجاد مزاحمت، ترس، نقض حریم خصوصی و ایجاد خسارت معنوی برای افراد است را دارند؟ آیا نباید در این زمینه فکری کرد و پلیس و دستگاه قضایی پروتکل‌های ویژه‌ای برای برخورد با این گونه موارد تهیه کنند؟ به‌خصوص اینکه در موارد زیادی، ساخت و تهیه این کلیپ‌ها، مصداق بارز ایجاد مزاحمت در انجام وظیفه پلیس و نهادهای قانونی محسوب می‌شود.
قابل توجه ساترا
شاید بگویید که این‌گونه محتواها درشبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام،فیسبوک ویوتیوب بارگذاری می‌شوند ولی بدنیست بدانید، سکوهای نمایش فیلم داخلی هم از این بابت کارنامه روشنی ندارند. به یک نمونه اشاره می‌کنیم، نوجوانی در آپارات صفحه‌ای ایجاد کرده است و در آن محتواهایی از جمله دوربین مخفی قرارمی‌دهد. دریکی ازاین فیلم‌ها،چند نوجوان این گونه وانمود می‌کنند که به دنبال تریاک کشیدن در منظرعمومی یا خفت‌گیری از مردم در پارک هستند. این گونه محتواها در تضاد روشن با برخی قوانین و قواعد الزامی سکوهای پخش داخلی است. براساس آنچه در «اصول وضوابط حاکم برانتشار محتوا توسط رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر در فضای مجازی» مصوب ساترا اعلام کرده است، محتوای منتشر شده در این سکوها نباید رذایل اخلاقی از جمله دروغ، غیبت، کینه توزی،حسادت،غرور یا لجاجت را عادی یا رایج جلوه دهد. از سوی دیگر فاش کردن اطلاعات شخصی افراد و ضبط و پخش صدا وتصویر از اماکن خصوصی در صورتی که معرف مشخصات و رفتار اشخاص باشد، بدون کسب رضایت ازآنها ممنوع است.براین اساس، استفاده از نام، تصویر و صدای افراد برای مقاصد تبلیغاتی و اقتصادی بدون رضایت آنها و نیز نمایش افراد در وضعیت غیرعادی و نامناسب که سبب توهین یا تحقیر فرد شود، ممنوع است.
از سوی دیگر برخی برنامه‌های شبکه نمایشی هم از این موضوع مستثنی نیستند و در برخی از آنها، به بهانه دوربین مخفی به برخی از تابوهای جامعه ورود می‌شود که می‌تواند مصداق اعمال مجرمانه باشد. بطور مثال در یکی از این برنامه‌ها یکی از بازیگران معروف سینمای ایران که در دهه پنجم زندگی خود است با لباس دامادی و با دسته‌گل به خیابان می رود و از خانم‌های رهگذر می خواهد که شاهد عقد او باشند و وقتی برخی از این خانم ها از او می پرسند که چرا تاکنون ازدواج نکرده می‌گوید که این مراسم برای همسر دوم، سوم و... است و به‌نوعی چند‌همسری را رواج می‌دهد.
براساس این آیین نامه، از دیگر موارد تخلف تحریک، تشویق یا دعوت افراد به خرابکاری، ایجاد اخلال در کشور، اعمال خشونت‌آمیز، رفتارهای قابل تقلید مضر یا خطرناک، قانون‌شکنی، نقض هنجارهای اجتماعی یا تخریب اموال عمومی، تهدید، فریب‌دادن، گمراه‌نمودن یا کلاهبرداری یا فراهم‌کردن امکان سوء‌استفاده از اموال، حیثیت و حرمت افراد است.
بر این اساس محتوا نباید آسیب‌زننده به سلامت جسم و روان افراد جامعه یا ترویج‌دهنده موارد ممنوع همچون قمار، مواد مخدر، مشروبات الکلی و ... باشد و در موارد خاص، استفاده از این موارد را به‌طور صریح نشان دهد. همچنین محتوا نباید سبب توهین یا تحقیر ارزش‌های اجتماعی شود و در تعارض با عرف عمومی جامعه در رفتار، گفتار، پوشش و نظایر آن باشد. اصول و ضوابط حاکم بر انتشار محتوا همچنین به‌طور کلی ارائه محتوا با موضوعات مربوط به خشونت و مواد مخدر را بدون رعایت الزامات رده‌بندی سنی و تبصره‌های مربوط به آن، غیرمجاز اعلام کرده است.
حتما شکایت کنید
اما اگر شما یا هر کس دیگری در جریان این‌گونه کلیپ‌ها، حقوق فردی و اجتماعی‌اش نقض شد و مشکلاتی برایش ایجاد شد، چه باید کند؟
سرگرد مختار رضایی، معاون فرهنگی-اجتماعی پلیس فتای فراجا، در گفت‌و‌گو با خبرنگار جام‌جم درباره پیگیری شهروندان در صورت مواجه‌شدن با آسیب‌های ناشی از افرادی که اقدام به تولید کلیپ‌های دوربین‌مخفی بدون مجوز می‌کنند، گفت: در مجموع در فضای مجازی، اگر بحث مجرمانه اعم از تشویش اذهان عمومی یا هر بحث دیگری که عنوان جرم بر آن قابل اطلاق باشد و به صورت عام باشد، ما برخورد می‌کنیم. پلیس این‌گونه موارد را رصد و شناسایی می‌کند و آنها را به مقام قضایی ارجاع می‌دهد و دستور می‌گیرد.وی در عین‌حال افزود: در مباحثی مانند حریم خصوصی و موارد این گونه، باید خود فرد شکایت کند، یعنی اگر احیانا فردی درگیر موارد این‌چنینی بوده، مزاحمتی برایش ایجاد شده یا تصاویرش منتشر شده، نیاز است که خود فرد با مراجعه به دفاتر قضایی شکایت کند و بعد از صدور دستور مقام قضایی، ما حتما پیگیری می‌کنیم.
مصائب انسان- رسانه‌ها
زمانی که رسانه‌ها دارای چارچوب و قاعده بودند، کسانی می‌توانستند در آنها تولید محتوا کنند که حداقل‌هایی از نظر اصول، قواعد و چارچوب‌های حرفه‌ای و اخلاقی را می‌دانستند. ضمن اینکه در خود سازمان‌های رسانه‌ای نیز، دروازه‌بانی مطلب وجود داشت و اگر نویسنده‌ای از این چارچوب‌ها و نیز ازقوانین کشور والبته رویکردهای رسانه خود تخطی می‌کرد، جلوی انتشار این مطالب گرفته می‌شد.درمحاسن فضای مجازی گفته‌اند که این فضاباعث شده رسانه‌ها ازانحصار رسانه‌های بزرگ و سازمان‌های رسمی خارج شوند و به عبارت دیگر با رسانه‌های شخصی رو‌به‌رو هستیم. پدیده «انسان-رسانه» ویژگی خاص دوران جدید رسانه است؛ دورانی که در آن دیگر سازمان‌های رسانه‌ای تولیدکننده انحصاری محتواها نیستند بلکه اشخاص هم این فرصت را یافته‌اند که با انتشار محتواهایی که تولید کرده‌اند، مستقیما با مخاطب خود در ارتباط باشند. این امر، نقش میانجی‌گری رسانه‌های رسمی را به‌شدت کاهش داده است. شخصی‌شدن رسانه‌ها، پدیده مثبتی است البته اگرکسی که تولید محتوامی‌کند، خود در رشته‌ای که در آن فعالیت می‌کند، دارای صلاحیت‌های حرفه‌ای باشد. برای مثال هنرمندی که قبلا برای عرضه آثار تجسمی، موسیقایی یا فیلم‌های کوتاهش نیازمند این بود که حتما واسطه‌ای برای ارتباط با مخاطبان داشته باشد، امروز می‌تواند در شبکه‌های اجتماعی و صفحاتی که خود مدیریت‌شان را برعهده دارد، با مخاطب در ارتباط باشد.
حساسیت‌های دوربین مخفی
ساخت برنامه‌های «دوربین مخفی» یکی از حوزه‌های شناخته شده فعالیت درتولید محتوای برنامه‌های سرگرمی است. این برنامه‌هاکه ازساخت آیتم‌های کوتاه مبتنی برغافلگیری وقراردادن افراد درموقعیت‌های پیش‌بینی‌نشده تا شوهای واقع‌گرا (رئالیتی) را در خود دارد، باید برمبنای اصول و قواعدی ساخته شود. در ساخت این‌گونه برنامه‌ها معمولاً از آنجایی که حریم شخصی افراد مورد تهدید قرار می‌گیرد، باید مقرراتی برای پخش برنامه رعایت شود. برای مثال نخستین اصل حرفه‌ای در این زمینه، کسب رضایت افراد برای پخش تصویر یا صدایشان است. همچنین باید حداکثر مراقبت برای حفظ سلامتی جسمی و روانی افراد صورت گیرد. اگر این برنامه‌ها به آسیب منجر شود، باید از اجرای آنها جلوگیری شود و البته غرامت‌های مترتب بر این مسأله به عهده سازندگان است. به‌همین دلیل سازندگان این برنامه‌ها باید بیش از سازندگان دیگر برنامه‌های معمول رسانه‌ای، با اصول حقوقی، حریم شخصی و موارد مربوط به سلامت افراد آشنا باشند.
خطر نزدیک است
یکی از موارد روشن بی‌در و پیکر بودن فضای مجازی در کشور ما، رواج ساخت کلیپ‌هایی با موضوع دوربین‌مخفی است که به یک تب رایج درفضای مجازی فارسی تبدیل شده است. این روزها تعداد زیادی از کسانی که به خیال خود تولیدمحتوا می‌کنند، با در دست داشتن یک دوربین در فضای عمومی جامعه اقدام به ضبط چنین برنامه‌ای می‌کنند و در این میان برخی از این کلیپ‌هاکه بازدیدهای زیادی داشته‌اند،بانقض شدیدوآشکار حریم خصوصی افراد وقراردادن آنهادرموقعیت‌های خطرناکی صورت می‌گیردکه ممکن است به سلامت جسمی کسانی که بیماری‌های قلبی دارند،ضربه شدیدی واردکنند. این کلیپ‌ها تنها برای آنهایی که سوژه چنین برنامه‌هایی قرارمی‌گیرندخطرناک نیست،بلکه ممکن است قراردادن افراددرموقعیت‌های پیش‌بینی‌نشده باعث بروز حوادثی شود که زندگی سازندگان خود همین کلیپ‌ها را هم در معرض خطر قرار دهد.
مرگ بر اثر دوربین مخفی
کسانی که این روزها با در دست گرفتن یک دوربین و به‌راه‌انداختن یک صفحه در سکوهای نمایش فیلم یا شبکه‌های اجتماعی به‌دنبال جلب توجه مخاطبان به هر قیمت هستند، خوب است یک‌باربرخی حوادث دردناک و تلخی را که برای سازندگان فیلم‌های دوربین مخفی در دنیا اتفاق افتاده است مرور کنند تامتوجه شوند دست به چه کار خطرناکی می‌زنند.یکی از این رویدادهای تلخ در کشور فیلیپین رویداد. سه جوان برای ساخت دوربین‌مخفی، به فکر افتادند تا چنان وانمود کنند که می‌خواهند یک موتور را بدزدند. آنها به موتورسواری که در کنار یک اتوبان توقف کرده است نزدیک می‌شوند و چنان وانمود می‌کنند که قصد ربودن موتورسیکلت او را دارند. فرد موتورسیکلت‌سوار اما از داخل کیفی که به همراه دارد، یک اسلحه کمری بیرون می‌کشد و به سمت این جوانان شلیک می‌کند که در این حادثه یکی از آنان به‌شدت زخمی می‌شود.باز در یک نمونه دیگر، در آمریکا یک کاربر یوتیوب به فکر می‌افتد برای افزایش بازدید صفحه‌اش، دوربین‌مخفی بسازد. اوبه یک فروشگاه بزرگ می‌رود و می‌خواهد با ایجاد مزاحمت برای افراد، واکنش‌های آنها را ضبط کند. او جوانی راکه چهره‌ای آرام و گوشه‌گیر دارد انتخاب می‌کند، نزد او می‌رود و با اصرار می‌خواهد پیغامی را از روی تلفن‌همراهش بخواند. هرچقدر جوان از او می‌خواهد که فاصله‌اش را رعایت کند، کاربر یوتیوب به اصرار او توجهی نمی‌کند. سرانجام،جوانی که از مزاحمت‌های این کاربر خسته شده، کلتش را بیرون می‌کشد وبه سمت او تیراندازی می‌کند. تیر به شکل مستقیم و از فاصله نزدیک به شکم او اصابت می‌کند ولی زنده می‌ماند. در این زمینه پرونده‌ای قضایی تشکیل می‌شود و دادگاه فرد شلیک‌کننده را تبرئه می‌کند.اما تلخ‌ترین رویداد در روسیه اتفاق می‌افتد. فردی برای ساختن یک کلیپ طنز دوربین‌مخفی داخل یک صندوق‌پستی مخفی می‌شود و وقتی مردم نامه‌هایشان را به داخل صندوق می‌اندازند، آنها را به بیرون پرتاب می‌کند. چند نفر این‌گونه مورد تمسخر قرار می‌گیرند، اما سرانجام مردی سراغ صندوق پستی می‌رود که شوخی سرش نمی‌شود و وقتی نامه‌اش را دوباره به بیرون پرتاب می‌کنند، اسلحه‌اش را بیرون می‌کشد و به داخل صندوق‌پستی شلیک می‌کند و دراین ماجرا، شخصی که دست‌اندرکار تهیه کلیپ بود،کشته می‌شود و بعد ازاین ماجرا، ساخت دوربین‌مخفی درروسیه ممنوع‌اعلام شده است.دربرخی‌ازکلیپ‌های ایرانی دوربین‌مخفی هم شاهداین‌هستیم که درگیری‌هایی صورت می‌گیردوبرخی افراد دربرابر پیگیری یا توهین‌های سازندگان کلیپ می‌ایستند و با آنان دعوا می‌کنند وممکن است بالاخره در یکی از همین کلیپ‌ها، اتفاق ناخوشایندی روی دهد.
قانون چه می‌گوید؟
حالا بیایید سراغ برخی از به‌اصطلاح محتواهایی برویم که درفضای مجازی به‌عنوان دوربین مخفی تولید می‌شود و تطابق آنها با عناوین مجرمانه در قوانین کشور را بررسی کنیم. در برخی از کلیپ‌های رایج در اینستاگرام که به تقلید از برخی برنامه‌های مبتذل شبکه‌های سرگرمی خارجی تولید شده است، افرادی به برخی مناطق شهر به‌خصوص مقابل پاساژهای خرید می‌روند و از مردم سؤال‌های خصوصی خلاف عفت عمومی می‌پرسند که اغلب آنها در راستای ترویج روابط غیرشرعی و قبح‌زدایی از این گونه روابط ساخته می‌شود. در یک کلیپ دیگر، مردی با قرار دادن اجسامی در زیر لباسش اندام خود را به شکل زنانه درآورده است و در یک پارک سراغ خانم‌ها می‌رود و از آنان سؤال می‌پرسد. در یک مورد دیگر مردی که قصد تبلیغ کالایی دارد، سراغ بانوان می‌رود و سؤالش را به شکلی می‌پرسد که به طور توهین‌آمیز و زننده‌ای، سویه جنسی دارد و البته با برخورد بانوان مواجه می‌شود. این‌گونه محتواها که به شکل واضحی ایجاد مزاحمت برای بانوان است، مصداق ماده ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی بوده که در آن آمده است: «هرکس در اماکن عمومی یا معابر متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان بشود یا با الفاظ و حرکات مخالف شئون و حیثیت به آنان توهین نماید به حبس از دو تا شش ماه و تا ۷۴ضربه شلاق محکوم خواهد شد.» به نظر می‌رسد مراجع قانونی برای اعمال این ماده قانونی، باید توجه بیشتری به رصد و برخورد با سازندگان محتواهایی داشته باشند.
۹۱ روز حبس
همچنین براساس ماده ۱۵ قانون جرایم رایانه‌ای، هرکس از طریق سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های داده مرتکب اعمال خلاف شود، به ترتیب زیر مجازات خواهد شد:چنانچه به‌منظور دستیابی افراد به محتویات مستهجن، آنها را تحریک یا ترغیب یا تهدید یا تطمیع کند یا فریب دهد یا شیوه دستیابی به آنها را تسهیل کند یا آموزش دهد، به حبس از ۹۱ روز تا یک سال یا جزای نقدی از پنج تا۲۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات خواهد شد. ارتکاب این اعمال درخصوص محتویات مبتذل موجب جزای نقدی از دوتاپنج میلیون ریال است.همچنین چنانچه افرادرابه ارتکاب جرائم منافی عفت یا استعمال موادمخدر یا روانگردان یا خودکشی یا انحرافات جنسی یا اعمال خشونت‌آمیز تحریک یا ترغیب یا تهدید یا دعوت کند یا فریب دهد یا شیوه ارتکاب یا استعمال آنها را تسهیل کند یا آموزش دهد، به حبس از ۹۱ روز تا یک سال یا جزای نقدی از پنج تا ۲۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات می‌شود.
تجاوز به حریم خصوصی
یکی دیگر از موارد رایج در ساخت کلیپ‌های مربوط به دوربین مخفی، نقض حریم خصوصی افراد است. حریم شخصی یا خصوصی (Privacy) یعنی فضای مادی یا معنوی مخصوص به هر شخص که می‌خواهد از دخالت غیرمعقول و بدون اجازه دیگران در امان باشد. حریم خصوصی به‌منزله یک حق وجودی، امتیازی در اختیار فرد است و با تکیه بر اصالت فرد، ریشه در حقوق طبیعی افراد دارد.بد نیست نمونه‌هایی از نقض حریم خصوصی افراد را در فیلم‌های مورد بحث، مرور کنیم. دختر جوانی که در یوتیوب صفحه‌ای ایجاد کرده و سعی دارد از این طریق بازدیدکننده جذب کند، در پوشش یک بازاریاب به افراد به‌صورت تصادفی زنگ می‌زند و با سؤال‌های دوپهلو سعی دارد، آنها را در موقعیت طنزآمیزی قرار دهد. افراد دیگری در شبکه‌های اجتماعی در پوشش راننده و مسافر، مردم عادی را سوار می‌کنند و با ایجاد دعوای ساختگی، سعی دارند مسافر واقعی را به واکنش وادارند و در یک لحظه وانمود می‌کنند که فرمان خودرو ازجا کنده شده و دراین میان مسافر بیچاره از ترس جانش به آنان التماس می‌کند. باید پذیرفت که در این زمینه قوانین کشور هنوزپویایی لازم را برای استیفای حقوق قانونی افراد ندارد اما با وجود این با استفاده از ماده ۱۷قانون جرائم رایانه‌ای می‌توان در برابر قانون‌شکنی‌های سازندگان دوربین مخفی ایستادگی کرد. هر فردی با استفاده از سیستم‌ها و سامانه‌های کامپیوتری یا مخابراتی، تصویر و صوت یا فیلم‌های خصوصی و خانوادگی و اسرار دیگران را بدون رضایت وی جز در موارد قانونی منتشر کند یا در دسترس افراد دیگر قرار بدهد به‌صورتی که باعث ضرر و موجب هتک‌حیثیت آنها شود براساس قانون به حبس از۹۱روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج تا۴۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
زیان معنوی را جدی بگیرید
موارد زیادی از فیلم‌های با مضمون دوربین مخفی، براساس ایجاد ترس در افراد است. ایجاد صحنه‌های چاقوکشی ساختگی، خفت‌گیری، دعوا و پرخاشگری با استفاده از افرادی با ظاهر تنومند و برخی لات‌های مشهور اینستاگرام، صحنه‌سازی برای سرقت خودرو و تلفن همراه، ترساندن ناگهانی افراد و مواردی از این دست در این گونه فیلم‌ها بسیار رایج است. حتی گاهی این فیلم‌ها باعث اختلال در عملکرد پلیس نیز می‌شود. در یکی از فیلم‌های اینستاگرام با بازدید زیاد، دو مأمور انتظامی فردی را در حین ساختن کلیپ دوربین مخفی به ظن مشارکت در سرقت، دستگیر می‌کنند اما وقتی افراد دیگر سازنده کلیپ به مأموران توضیح می‌دهند که درحال ساخت دوربین مخفی هستند، پلیس بدون اینکه درباره مجوز آنها استعلامی بگیرد یا تذکری بابت ایجاد مزاحمت به آنان بدهد، این فرد را آزاد می‌کند. این فیلم ۱۲۶ هزاربار به اشتراک گذاشته شده و نزدیک۱۷هزارنظر داشته است. این گونه فیلم‌ها، باعث آزار شهروندان به صورت عمدی می‌شوند و به آنان خسارت معنوی وارد می‌کنند و از این نظر، قابل پیگرد هستند. طبق ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.تبصره۱همین ماده قانونی،زیان معنوی را چنین تعریف می‌کند: صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی. براساس این تبصره، دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی ودرج حکم درجراید وامثال آن حکم نماید.براساس قانون جرایم رایانه‌ای مصوب ۱۳۸۸، کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه به عنوان نهاد نظارت بررسانه‌های جدید، تشکیل شده است که باید بر عملکرد سایت‌های اینترنتی نظارت کنند. اعضای این کارگروه عبارتند از: دادستان کل کشور (رئیس کارگروه)، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات یا نماینده وی، وزیرفرهنگ و ارشاد اسلامی یا نماینده وی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری یا نماینده وی، وزیر آموزش و پرورش یا نماینده وی، وزیر دادگستری یا نماینده وی، وزیر اطلاعات یا نماینده وی، رئیس سازمان صدا و سیما یا نماینده وی، فرمانده کل انتظامی،یک نفرخبره درفناوری اطلاعات وارتباطات به انتخاب کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی، یک نفر از نمایندگان مجلس عضو کمیسیون قضایی و حقوقی به انتخاب این کمیسیون با تأیید مجلس شورای اسلامی و رئیس سازمان تبلیغات اسلامی. جدیت این کارگروه در برخورد با موارد محتوایی یادشده که به وضوح در تضاد با مواد ذکر شده در قانون یاد شده هستند، یک مطالبه بحق است که اعضای کمیته باید به آن توجه داشته باشند.
جای مدعی‌العموم خالی است
پس در این‌گونه موارد، اهمال نکنید وحتما ازکسانی که حقوق شمارانقض می‌کنندیا برای کسب بازدید، با آبروی شهروندان بازی می‌کنند، شکایت نمایید. البته به‌نظر می‌رسد مسئولان قضایی و حفظ امنیت و سلامت فضای مجازی باید در رصد و شکایت از این گونه قانون‌شکنان از موضع مدعی‌العموم حضور و پیگیری جدی‌تری داشته باشند و معطل شکایت شهروندان نمانند. البته در این موارد هنوز سؤالات پاسخ نداده زیادی مطرح است که مسئولان باید برای افکارعمومی رااقناع کنند. نخستین سؤال این است که آیا افراد بدون داشتن مجوز و تنهاباداشتن گوشی موبایل حق تهیه کلیپ باعنوان دوربین مخفی که بعضا شامل ایجاد مزاحمت، ترس، نقض حریم خصوصی و ایجاد خسارت معنوی برای افراد است را دارند؟ آیا نباید در این زمینه فکری کرد و پلیس و دستگاه قضایی پروتکل‌های ویژه‌ای برای برخورد با این گونه موارد تهیه کنند؟ به‌خصوص اینکه در موارد زیادی، ساخت و تهیه این کلیپ‌ها، مصداق بارز ایجاد مزاحمت در انجام وظیفه پلیس و نهادهای قانونی محسوب می‌شود.
قابل توجه ساترا
شاید بگویید که این‌گونه محتواها درشبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام،فیسبوک ویوتیوب بارگذاری می‌شوند ولی بدنیست بدانید، سکوهای نمایش فیلم داخلی هم از این بابت کارنامه روشنی ندارند. به یک نمونه اشاره می‌کنیم، نوجوانی در آپارات صفحه‌ای ایجاد کرده است و در آن محتواهایی از جمله دوربین مخفی قرارمی‌دهد. دریکی ازاین فیلم‌ها،چند نوجوان این گونه وانمود می‌کنند که به دنبال تریاک کشیدن در منظرعمومی یا خفت‌گیری از مردم در پارک هستند. این گونه محتواها در تضاد روشن با برخی قوانین و قواعد الزامی سکوهای پخش داخلی است. براساس آنچه در «اصول وضوابط حاکم برانتشار محتوا توسط رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر در فضای مجازی» مصوب ساترا اعلام کرده است، محتوای منتشر شده در این سکوها نباید رذایل اخلاقی از جمله دروغ، غیبت، کینه توزی،حسادت،غرور یا لجاجت را عادی یا رایج جلوه دهد. از سوی دیگر فاش کردن اطلاعات شخصی افراد و ضبط و پخش صدا وتصویر از اماکن خصوصی در صورتی که معرف مشخصات و رفتار اشخاص باشد، بدون کسب رضایت ازآنها ممنوع است.براین اساس، استفاده از نام، تصویر و صدای افراد برای مقاصد تبلیغاتی و اقتصادی بدون رضایت آنها و نیز نمایش افراد در وضعیت غیرعادی و نامناسب که سبب توهین یا تحقیر فرد شود، ممنوع است.
از سوی دیگر برخی برنامه‌های شبکه نمایشی هم از این موضوع مستثنی نیستند و در برخی از آنها، به بهانه دوربین مخفی به برخی از تابوهای جامعه ورود می‌شود که می‌تواند مصداق اعمال مجرمانه باشد. بطور مثال در یکی از این برنامه‌ها یکی از بازیگران معروف سینمای ایران که در دهه پنجم زندگی خود است با لباس دامادی و با دسته‌گل به خیابان می رود و از خانم‌های رهگذر می خواهد که شاهد عقد او باشند و وقتی برخی از این خانم ها از او می پرسند که چرا تاکنون ازدواج نکرده می‌گوید که این مراسم برای همسر دوم، سوم و... است و به‌نوعی چند‌همسری را رواج می‌دهد.
براساس این آیین نامه، از دیگر موارد تخلف تحریک، تشویق یا دعوت افراد به خرابکاری، ایجاد اخلال در کشور، اعمال خشونت‌آمیز، رفتارهای قابل تقلید مضر یا خطرناک، قانون‌شکنی، نقض هنجارهای اجتماعی یا تخریب اموال عمومی، تهدید، فریب‌دادن، گمراه‌نمودن یا کلاهبرداری یا فراهم‌کردن امکان سوء‌استفاده از اموال، حیثیت و حرمت افراد است.
بر این اساس محتوا نباید آسیب‌زننده به سلامت جسم و روان افراد جامعه یا ترویج‌دهنده موارد ممنوع همچون قمار، مواد مخدر، مشروبات الکلی و ... باشد و در موارد خاص، استفاده از این موارد را به‌طور صریح نشان دهد. همچنین محتوا نباید سبب توهین یا تحقیر ارزش‌های اجتماعی شود و در تعارض با عرف عمومی جامعه در رفتار، گفتار، پوشش و نظایر آن باشد. اصول و ضوابط حاکم بر انتشار محتوا همچنین به‌طور کلی ارائه محتوا با موضوعات مربوط به خشونت و مواد مخدر را بدون رعایت الزامات رده‌بندی سنی و تبصره‌های مربوط به آن، غیرمجاز اعلام کرده است.
حتما شکایت کنید
اما اگر شما یا هر کس دیگری در جریان این‌گونه کلیپ‌ها، حقوق فردی و اجتماعی‌اش نقض شد و مشکلاتی برایش ایجاد شد، چه باید کند؟
سرگرد مختار رضایی، معاون فرهنگی-اجتماعی پلیس فتای فراجا، در گفت‌و‌گو با خبرنگار جام‌جم درباره پیگیری شهروندان در صورت مواجه‌شدن با آسیب‌های ناشی از افرادی که اقدام به تولید کلیپ‌های دوربین‌مخفی بدون مجوز می‌کنند، گفت: در مجموع در فضای مجازی، اگر بحث مجرمانه اعم از تشویش اذهان عمومی یا هر بحث دیگری که عنوان جرم بر آن قابل اطلاق باشد و به صورت عام باشد، ما برخورد می‌کنیم. پلیس این‌گونه موارد را رصد و شناسایی می‌کند و آنها را به مقام قضایی ارجاع می‌دهد و دستور می‌گیرد.وی در عین‌حال افزود: در مباحثی مانند حریم خصوصی و موارد این گونه، باید خود فرد شکایت کند، یعنی اگر احیانا فردی درگیر موارد این‌چنینی بوده، مزاحمتی برایش ایجاد شده یا تصاویرش منتشر شده، نیاز است که خود فرد با مراجعه به دفاتر قضایی شکایت کند و بعد از صدور دستور مقام قضایی، ما حتما پیگیری می‌کنیم.