به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا مصطفی‌پور؛ استاد حوزه علمیه، شامگاه سوم آذرماه در نشست علمی «تحلیل دیدگاه علامه طباطبایی درباره انسان قبل از دنیا» با بیان اینکه علامه در برخی آثارش در حد تفصیل و گاهی اشاره در مورد انسان قبل از دنیا بحث کرده است، گفت: ایشان سه رساله در مورد انسان‌شناسی دارد؛ انسان قبل از دنیا، انسان فی‌الدنیا و انسان بعدالدنیا؛ به تعبیر خودشان این رساله‌ها را در دوران تبریز و زمانی که از منظر خودشان، دوره خسران بوده نوشته است. ایشان ذیل آیه ذر «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ ۖ قَالُوا بَلَىٰ ۛ شَهِدْنَا ۛ أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَٰذَا غَافِلِينَ» به موطن اشهاد ربوبیت الهی اشاره کرده و آن را عالم ملکوت نامیده است و ذیل آیه میثاق در سوره احزاب باز عنوان «الانسان قبل الدنیا» را مطرح کرده است.

 

مصطفی‌پور با اشاره به برخی انتقادات نسبت به این بحث علامه، بیان کرد: ایشان بحثی با عنوان علیت و بحثی قرآنی در مورد این عنوان دارد و روایاتی را هم ذکر کرده است. مرحوم علامه ابتدا به رابطه علیت می‌پردازد؛ در فلسفه مشاء، طوری بحث شده است که معلول مستقل از علت است ولی ملاصدرا شائبه جدایی این دو را زیر سؤال برده است. ایشان در اسفار گفته که علت مستقل است ولی معلول هیچ استقلالی ندارد. 

 

استاد فلسفه حوزه علمیه با بیان اینکه ایشان اشاره دارد که خدا ابتدا عالم عقول سپس عالم مثال و بعد عالم ماده و طبیعت را خلق کرده است، تصریح کرد: علامه فعل الهی یا مخلوق(عالم ماده) را محصول ترتب وجودی علی می‌داند یعنی خدا ابتدا عالم عقول سپس عالم مثال را خلق کرد و عالم مثال علت برای خلق عالم ماده است. ایشان به همین مناسبت گفته است انسان هم این عوامل سه‌گانه را دارد.

وی با بیان اینکه از منظر علامه، انسان در عالم مثال از آن چیزی که در عالم عقول و مجردات داریم منفصل نیست یعنی حیث تجردی تام انسان در آنجا محفوظ است، افزود: از منظر علامه این مراتب، تنزلی است؛ ایشان همچنین در فصل دوم یعنی عالم الخلق و العقل به بحث قرآنی پرداخته و می‌گوید ما دو عالم داریم؛ یکی عقل و دیگری امر و به آیه 55 سوره اعراف (أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ) استناد کرده است. 

 

مصطفی‌پور اضافه کرد: مفسران، خلق را عالم ماده و امر را به تدبیر الهی برای عالم تفسیر می‌کند ولی علامه طباطبایی معتقد است که خدا دو نوع مخلوق امری دارد که یک دسته مجرد تام هستند که هیچ شائبه مادی‌بودن در آنان راه ندارد و عالم دیگری هم داریم که از ماده مجرد است ولی از آثار آن مجرد نیست که به آن عالم مثال گویند.

 

وی افزود: علامه گفته است که ما فقط یک نوع عالم نداریم و وقتی خلق و امر در کنار هم آمده است نشانه آن است که این  دو با هم فرق دارند و خدا دو عالم دارد یکی خلق و دیگری امر که امر دو قسمت دارد و خلق هم که عالم ماده است.  

 

استاد حوزه علمیه افزود: ایشان به تفاوت میان عالم خلق و امر می‌پردازد و چهار تفاوت ذکر می‌کند؛ اول اینکه عالم خلق، تدریجی است ولی امر تدریجی نیست. دوم اینکه عالم امر بر خلق سابق است و قبل از خلق است و خلق تابع امر است؛ عالم امر، غیرمحدود و خلق، محدود است؛ ایشان به آیه 21 سوره حجر «وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» برای اثبات بحث خود اشاره کرده است. عالم امر عالم قدس و طهارت است که در آن آلودگی وجود ندارد ولی در عالم خلق اینطور نیست. علامه سراغ این آیه رفته است: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ؛ این چند تفاوت میان امر و خلق وجود دارد.  

 

وی افزود: قرآن کلمه ذر را به کار نبرده است ولی کلمه ذریه دارد و علامه با استناد به روایات از این تعبیر استفاده کرده است؛ در مورد عالم ذر نظریات مختلفی وجود دارد؛ معمولا براساس روایات، ذریه را به ذر تعبیر کرده‌اند یعنی عالمی بود که انسان‌ها به صورت ذرات ریز بودند و خدا از آنان پیمان گرفته است: الست بربکم قالوا بلی.

مصطفی‌پور تصریح کرد: مرحوم هبه الله شهرستانی در مورد آیه ذریه گفته است این ذریه، تمثیل است و مقصود از میثاق و تعهدگیری، تمثیلی است نه واقعی؛ برخی آقایان طور دیگری مطرح کرده‌اند و مرحوم علامه گفته است موطن، میثاق، ملکوت است که یک مرتبه پایین‌تر از عالم جبروت است؛ عالم جبروت، عالم مجرد تام است ولی عالم ملکوت، عالم مثال و برزخ است و خدا در این عالم، میثاق گرفته است. 

 

مصطفی‌پور با بیان اینکه علامه تناسخ را که برخی مطرح می‌کنند زیر سؤال می‌برد، گفت: ایشان ناظر به حرف مرحوم شهرستانی، نقدی ندارد و علامه جوادی آملی هم نظرش این است که آیه قرآن بیان یک واقعیت است نه تمثیل لذا تعهدگیری و پیمان مسئله‌ای واقعی است. در سوره احزاب هم به مناسبتی به میثاق اشاره کرده است که باز به هیمن موضوع بازگشت دارد. ملاصدرا هم فرمایشاتی دارد که ارواح انسان‌ها قبل از ابدان آنان خلق شده است.

 

وی افزود: علامه طباطبایی می‌گوید اینکه در قرآن در سوره اسراء فرموده است: وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ ۖ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا؛ برخلاف نظر برخی که معتقدند خدا خواسته است از جواب قطعی‌دادن به سؤال سائل فرار کند؛ این فرار نیست بلکه می‌خواهد سؤال را درست جواب دهد و می‌فرماید روح، حقیقت مجردی است و بعد هم به تفاوت میان عالم ملائکه و روح می‌پردازد از جمله اینکه ملائکه در عالم عقول هستند ولی روح در عالم ملکوت و برزخ هستند و در بدن مادی قرار می‌گیرند.

 

وی گفت: روح در قرآن گاهی به فرشته اعظم و گاهی به روح خود انسان اطلاق شده است که البته نیازمند بحثی مفصل است. در روایتی بیان شده است که انبیاء، پنج روح و مؤمنین چهار روح و کفار سه روح دارند. روح القدس مخصوص انبیاء و ائمه، روح الایمان مخصوص مؤمنین، روح الشهوه مخصوص کفار است. 

 

مصطفی‌پور با بیان اینکه ملاصدرا در اسفار هم این بحث را دارد؛ یعنی اگر گفته شده است ارواح انسان‌ها دوهزار سال قبل از ابدان آنان خلق شده‌اند یعنی در عالم ملکوت وجود داشته‌اند، اظهار کرد: در این عالم هم محدودیتی وجود نداشته و همه همدیگر را می‌شناختند و ائتلاف معنوی هم داشتند و ارواح حول محور ولایت الهی و انبیاء و ائمه فعالیت داشتند ولی بعد وارد عالم طبیعت که شدند اختلافات بین آن‌ها شروع شده است.

وی افزود: آیت‌الله جوادی آملی چند اشکال به بحث علامه دارد که مهمترین آن این است؛ شما که گفتید انسان متعلق به عالم امر بوده و بعد وارد خلق شده است مختص انسان نیست و برای همه موجودات است. همانطور که فعل خدا وقتی بر مخلوق تعلق گرفت سه مرتبه دارد که شامل همه موجودات هم هست در اینجا هم این مسئله صادق است.

 

وی تاکید کرد: علامه ذیل آیه سوره حجر مفصل در مورد مراتب سه‌گانه عالم بحث کرده است که منحصر به انسان هم نیست. در مجموع انسان قبل از آن که وارد عالم ماده شود یک وجود جبروتی و ملکوتی داشته است که برخی به آن عالم ذریه گفته‌اند و عهد و میثاق ما به خداوند هم در این عالم رخ داده است. 

 

مصطفی‌پور در پاسخ به این سؤال که فلاسفه بر چه مبنایی عوالم را به این چند عالم دسته‌بندی می‌کنند زیرا صرف نظر چند فیلسوف نشانه درستی یک مطلب نیست مگر اینکه به قرآن و سنت استناد شود، گفت: کتب فلسفی برای وجود عوالم، استدلال و برهان آورده‌اند و صرفا اخذ از نظرات فلسفی فلاسفه قبل نیست مثلا ابن‌سینا، عالم مثال را اثبات کرده است.