کتابخانه ملک، موقوفه یادگار حاج حسین آقا ملک که سال‌هاست در قالب «کتابخانه و موزه ملی ملک» پذیرای اهل علم و هنر است، تاریخچه پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است، از راه‌اندازی در شهر مشهد و انتقال به خانه پدری حاج حسین آقا در بازار تهران تا وقف بر آستان قدس رضوی و در نهایت انتقال به ساختمانی نوبنیاد در باغ ملی پایتخت. این کتابخانه یکی از ۶ کتابخانه بزرگ ایران در حوزه نسخ خطی و چاپی کهن نیز به شمار می‌آید که در پرتو نیک‌اندیشی این بزرگ مرد، حمایت‌های آستان قدس رضوی و تلاش مدیران و کارشناسان آن در چند دهه گذشته، توانسته به‌عنوان یک کتابخانه پویا و فعال، همچنان به کتابدوستان و پژوهشگران خدمات‌رسانی کند.
به مناسبت هفته کتاب و کتاب‌خوانی، پای صحبت‌های نوشاد رکنی، رئیس اداره کتابخانه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک می‌نشینیم تا با رویکردها و برنامه‌های جدید این کتابخانه بیشتر آشنا شویم.
در ابتدا منابع و خدمات کتابخانه ملک را معرفی بفرمایید.
در حال حاضر بیش از ۱۴ نوع منبع اطلاعاتی در کتابخانه ملک وجود دارد که اصلی‌ترین این منابع شامل نزدیک به ۲۰ هزار عنوان رساله خطی، افزون بر ۴ هزار و ۵۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی، ۱۱۵ هزار جلد کتاب چاپی فارسی، عربی و سایر زبان‌ها، حدود ۷ هزار عنوان سند تاریخی، بیش از ۱۳۵۰ عنوان مطبوعات و نشریات مختلف از دوره قاجار تاکنون و افزون بر صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری می‌شود. دراین‌بین، با توجه به اهمیت در دسترس‌پذیری آثار، تمامی نسخه‌های خطی کتابخانه ملک علاوه بر بیشتر آثار موزه‌ای، کتاب‌های چاپ سنگی و مطبوعات این موقوفه، اسکن و نسخه دیجیتال آن‌ها تهیه شده است. این کتابخانه در قالب بخش‌های «تالار محققان»، «مطبوعات» و «تالار مطالعه عمومی» به مراجعان به‌ویژه پژوهشگران خدمات مطالعاتی ارائه می‌کند. عموم علاقه‌مندان بدون محدودیت سنی و حتی نام‌نویسی، تنها با ارائه یک کارت شناسایی معتبر می‌توانند به تالارهای کتابخانه مراجعه کرده و از خدمات آن‌ها به صورت رایگان استفاده کنند.
کتابخانه ملک فعالیت‌های خود را در سال جاری با چه رویکرد و اهدافی دنبال می‌کند؟
امسال در حال انجام تغییرات جدیدی در کتابخانه ملک در چند بخش مختلف هستیم. از یک طرف، مجموعه‌ای از اقدامات زیرساختی نظیر تغییر نرم‌افزار به منظور بهره‌برداری درست‌تر از امکانات مؤسسه در حال پیگیری است. دراین‌میان، توسعه بانک‌های اطلاعاتی نیز همچون گذشته دنبال می‌شود.
همچنین این مؤسسه پس از سال‌ها دوباره بحث رف‌خوانی و برگ‌شماری کتاب‌های کتابخانه را از سر گرفته است. در رف‌خوانی تمام کتاب‌های کتابخانه مجدد بررسی و طبقه‌بندی می‌شود تا فهرست جدید و کاملی از آن‌ها تهیه شود. در برگ‌شماری نیز برگ برگ نسخه‌های خطی که ارزشمند هستند، توسط کارشناسان مجموعه دوباره شمارش می‌شود.
علاوه‌بر انجام این زیرساخت‌ها، رویکرد ما به کتابخانه قرار است تغییرات اساسی داشته باشد. چراکه امروزه تعریف کتابخانه با گذشته تفاوت بسیار دارد. در حقیقت، در گذشته کتابخانه مکانی در حد قرائت‌خانه بود و مراجعان از کتابداران کتاب دریافت کرده و مطالعه می‌کردند، اما امروزه حتی خود کتاب نیز متفاوت شده است چنان‌که کتاب الکترونیک و کتاب صوتی نیز داریم. همچنین فضاها و مخاطبان کتابخانه‌ها تغییر پیدا کرده است. بنابراین کتابخانه ملک نیز برای جذب مخاطبان جدید به‌ویژه نسل جوان باید تغییراتی در سیاست‌های خود لحاظ کنند. در این راستا، اقداماتی نظیر استفاده از فناوری‌های جدید، اختصاص بخش ویژه برای کودکان و هدف‌گذاری برای جذب کودکان به‌عنوان گروه هدف آینده، فراهم کردن زمینه دسترسی به بانک‌های مطالعاتی دنیا و همچنین انعقاد قرارداد با بانک‌های مقالات برای تسهیل دسترسی دانشجویان به منابع مورد نیاز، تغییر فضاها و شرایط محیطی به‌گونه‌ای که جوان‌پسندتر باشد و مراجعان احساس آرامش و راحتی بیشتری در آن کنند، در حال پیگیری و انجام است.
در راستای پویایی هر چه بیشتر کتابخانه، چه اقداماتی در دستور کار قرار دارد؟
درصدد هستیم تا پویایی کتابخانه ملک بیش از گذشته شود. برای تحقق این هدف، در حال برنامه‌ریزی هستیم تا با استفاده از تمامی امکانات و ظرفیت‌های موجود در این موقوفه فرهنگی بتوانیم به‌طور مستمر رویدادهای مرتبط با حوزه کتاب برگزار کنیم. دراین‌میان، کتابخانه و موزه ملی ملک این مزیت را نیز دارد که کتابخانه و موزه آن، همچون دو بال پرواز با یکدیگر کار می‌کنند؛ چنان‌که در نمایشگاه‌های موزه‌ای، مجموعه از کتاب‌ها و نسخ خطی استفاده کرده و در کتابخانه نیز از شیوه‌های موزه‌ای برای جذب مخاطب، دلنشین کردن فضا و نمایشگاه‌های جدید و برگزاری کارگاه‌ها و سمینارها و هر آنچه به پیشرفت و بهبود شرایط کتابخانه مربوط می‌شود، بهره می‌بریم.
کتابخانه ملک چه سیاست‌هایی در حوزه خرید منابع مطالعاتی برای غنای هر چه بیشتر منابع خود دارد؟
طبق وقف‌نامه زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک، هر ساله حداقل نیم عشر از درآمد خالص موقوفات ملک باید صرف خریداری آثار جدید اعم از کتاب، نسخ خطی و نفایس موزه‌ای شود. دراین‌میان، کتابخانه و موزه ملی ملک در حوزه خرید کتاب‌های چاپی دارای یک شورای فراهم‌آوری است که سیاست‌های مؤسسه را دنبال می‌کند. البته این مجموعه در این حوزه، طرز فکر و دیدگاه حاج حسین آقا ملک برای مجموعه‌سازی را دنبال می‌کند و تا حد ممکن در تلاش است به آن وفادار بماند. بنابراین همواره تهیه کتاب‌های هنری، تاریخ ادبیات و تاریخ علم برای مجموعه را در اولویت قرار می‌دهد. امسال نیز در حال بررسی هستیم تا کتاب‌هایی که کتابخانه کمبود داشته یا متقاضیان بالایی دارد به‌خصوص در حوزه منابع لاتین را بتوانیم تهیه کنیم.
چه اقداماتی برای گسترش ارائه خدمات غیرحضوری این کتابخانه به اهل علم و پژوهش در حال انجام است؟
همچنان خدمات غیرحضوری در کنار خدمات حضوری به مخاطبان کتابخانه به‌ویژه در حوزه ارائه تصویرهای نسخه‌های خطی، سنگی و اسناد انجام می‌شود، البته گسترش این خدمات نیز در حال پیگیری است. همچنین مؤسسه در حال انجام تغییراتی در بانک اطلاعاتی خود است تا بتواند سطح ارائه خدمات به مخاطبانش را ارتقا ببخشد. از طرف دیگر، با تغییر نرم‌افزار کتابخانه ملک، از «نوسا» به «پارس آذرخش»، خدماتی همچون جست‌وجوی برخط در عناوین کتاب‌ها و مشاهده منابع مطالعاتی کتابخانه در حال ارتقا است که بی‌تردید خدمات‌رسانی را به اهل علم و پژوهش آسان‌تر می‌کند.
همچنین این کتابخانه برخی از کتاب‌های چاپی خود را که طبق قانون، کپی رایت آن‌ها دیگر مشکلی ندارد را اسکن کرده و درصدد است حتی این اقدام را گسترش دهد. همچنین شاید کتابخانه بتواند بخشی از این کتاب‌ها را به‌صورت غیرحضوری در اختیار مخاطبان خود قرار دهد. البته در برخی موارد اگر مخاطبان به تعداد صفحات محدودی از کتاب‌ها نیاز داشته باشند که مغایرتی با قانون کپی رایت نداشته باشد، می‌توانند به‌صورت اینترنتی یا تلفنی با این کتابخانه تماس گرفته و درخواست دریافت صفحات مورد نظر خود را مطرح کرده تا این صفحات توسط کارشناسان کتابخانه اسکن شده و در اختیار آنان قرار گیرد. این اقدام در خصوص تقاضای دیگر منابع همچون نشریات و اسناد تاریخی نیز اگر نسخه دیجیتال تهیه نشده باشد، انجام می‌شود.
سطح همکاری این مجموعه با نهادهای مختلف در حوزه کتابخانه چگونه است؟
ما از پیشنهادهایی که از سوی نهادهای مختلف به کتابخانه ملک می‌شود، نهایت استفاده را برای انجام همکاری‌های مشترک می‌کنیم و از طرف دیگر، خود ما نیز پیشنهاد همکاری‌های مشترک به سایر نهادهای همکار ارائه می‌دهیم تا بتوانیم در پیشبرد اهداف فرهنگی به یکدیگر کمک کنیم. بنابراین به‌طور مستمر در حال همکاری با سایر نهادها در سطوح مختلف ملی و بین‌المللی هستیم و امیدواریم بتوانیم سطح همکاری‌های خود را با نهادهای گوناگون گسترش دهیم.