[ ملیحه محمودخواه ] با وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های اقتصادی، استارت‌آپ‌های ایرانی همچنان به حرکت رو به رشد خود ادامه می‌دهند و در فضای اقتصادی کشور به‌عنوان موتورهای نوآوری و اشتغال‌زایی شناخته می‌شوند. این کسب‌وکارهای نوپا با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید و استراتژی‌های بومی‌سازی، توانسته‌اند نه‌تنها از تحریم‌ها عبور کنند، بلکه خود را به‌عنوان نمونه‌های موفق در فضای استارت‌آپی خاورمیانه معرفی کنند.
تاریخچه و سیر تکاملی استارت‌آپ‌ها در ایران
حرکت استارت‌آپی در ایران به اوایل دهه ۱۳۸۰ بازمی‌گردد؛ دورانی که اینترنت در ایران شروع به گسترش کرد و نخستین نسل از کسب‌وکارهای آنلاین وارد بازار شدند. این دوره با ظهور وب‌سایت‌های ابتدایی برای خدمات فروشگاهی و آموزش‌های آنلاین همراه بود و همزمان با افزایش نفوذ اینترنت در جامعه، جوانان خلاق و نوآور ایرانی به‌دنبال ایجاد تغییرات در حوزه‌های مختلف زندگی روزمره در این عرصه مشغول شدند.
از اواسط دهه ۱۳۹۰، با افزایش دسترسی به اینترنت پرسرعت و رشد فرهنگ استفاده از ابزارهای دیجیتال، ایران شاهد موج جدیدی از استارت‌آپ‌ها بود که در زمینه‌هایی مانند تجارت الکترونیک، فین‌تک، حمل‌ونقل، و خدمات آنلاین پا به عرصه گذاشتند. با ورود سرمایه‌گذاران و شتاب‌دهنده‌ها به این عرصه و با توجه به موفقیت استارت‌آپ‌هایی نظیر دیجی‌کالا و اسنپ، اکوسیستم استارت‌آپی ایران رونق بیشتری گرفت و جوانان بیشتری به کارآفرینی و راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوآورانه ترغیب شدند.
تأثیر تحریم‌ها بر استارت‌آپ‌ها
رضا الفت‌نسب، عضو هیأت مدیره اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی و مؤسس انجمن صنفی کسب‌وکار مجازی، به شهروند توضیح می‌دهد که اگرچه تحریم‌های بین‌المللی محدودیت‌هایی جدی در دسترسی به بازارهای جهانی، خدمات مالی و فناوری‌های پیشرفته ایجاد کرده‌اند، بسیاری از کارآفرینان ایرانی این تحریم‌ها را نه به‌عنوان مانع، بلکه به‌عنوان فرصتی برای ایجاد نوآوری‌های محلی می‌بینند. تحریم‌ها باعث شدند که استارت‌آپ‌ها مجبور به توسعه راه‌حل‌های بومی برای رفع نیازهای داخلی شوند. این تمرکز بر بازار داخلی، آنها را به ارائه خدماتی بهتر و متناسب با نیازهای مردم کشور ترغیب کرد.
اما او از موانعی نیز حرف می‌زند که این حرکت را تا حدودی کند می‌کنند «حرکت‌های موفقی در حوزه استارت‌آپ به راه افتاد اما موضوع فیلترینگ سرعت تغییرات را تا حدود زیادی کاهش داده است. در واقع از سال 90 حرکت رو به رشد استارت‌آپ‌ها شروع شد اما در سال‌های اخیر، فیلترینگ مانع از رسیدن به جایگاه اصلی‌اش شده است.
الفت‌نسب به موضوع سرمایه‌گذاری در حوزه استارت‌آپ‌ها اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که به واسطه فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنت، استارت‌آپ‌ها کم‌فروغ‌تر ظاهر شده‌اند و این موضوع فقر منابع انسانی در این بخش را رقم زده است. او بر این باور است که بازار خرده‌فروشی آنلاین در کشور ما هنوز جایگاه خودش را پیدا نکرده است و تنها 6درصد از کل خرید و فروش‌ها در فضای آنلاین انجام می‌شود. این در حالی است که در ترکیه این رقم 20درصد و در چین به 40درصد می‌رسد و باید برنامه‌هایی برای حل این معضل درنظر گرفته شود.
تأثیر استارت‌آپ‌ها در رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی
الفت‌نسب تأکید می‌کند: با همه اینها اما باید گفت گسترش استارت‌آپ‌ها در ایران می‌تواند یکی از عوامل اصلی رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی در سال‌های آینده باشد. استارت‌آپ‌ها نه‌تنها به‌طور مستقیم فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد می‌کنند، بلکه با جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی، بازارهای جدیدی را به روی نیروی کار متخصص باز می‌کنند. این فرصت‌ها موجب کاهش نرخ بیکاری و جذب نخبگان به داخل کشور شده است. افرادی که در خارج از کشور به‌دنبال شغل می‌گشتند، اکنون می‌توانند با استفاده از فرصت‌هایی که در استارت‌آپ‌ها وجود دارد، در حوزه‌های مختلف کار کنند و از نظر اقتصادی به استقلال دست یابند.
به علاوه، برخی از استارت‌آپ‌ها با ارائه محصولات و خدمات جدید در بازارهای داخلی، باعث توسعه بخش‌های مختلف اقتصادی کشور شده‌اند. این استارت‌آپ‌ها از طریق ایجاد ارزش افزوده، جذب نیروی کار جدید و راه‌اندازی پروژه‌های مهم، نقشی اساسی در توسعه اقتصاد ایران ایفا کرده‌اند. این امر به‌طور غیرمستقیم، موجب کاهش مهاجرت می‌شود چرا که افراد می‌بینند راه‌اندازی کسب‌وکارهای جدید در داخل کشور، به‌مراتب می‌تواند سودآورتر و مؤثرتر از رفتن به خارج از کشور باشد.
محدودیت برای استارت‌آپ‌ها خلاقیت می‌آورد
اما نوید وکیلی، یکی از بنیان‌گذاران استارت‌آپی در زمینه تجارت الکترونیک، معتقد است که تحریم‌ها شاید دسترسی ما به خدمات و تکنولوژی‌های خارجی را محدود کرده باشد، اما این محدودیت‌ها باعث شد که به ظرفیت‌های داخلی تکیه کنیم و راه‌حل‌های خلاقانه‌ای برای رفع مشکلات خود پیدا کنیم. ما از فرصت‌هایی که در بازار داخلی وجود داشت، بهره بردیم و توانستیم خود را در میان رقبای بومی به‌عنوان بازیگر اصلی معرفی کنیم. او توضیح می‌دهد: این استارت‌آپ‌ها توانسته‌اند مدل‌های جدیدی از خدمات و محصولات ارائه دهند که به خوبی با فرهنگ و نیازهای جامعه ایرانی سازگار است. به‌عنوان مثال، در حوزه پرداخت و فین‌تک، استارت‌آپ‌ها با ایجاد پلتفرم‌های پرداخت داخلی، توانستند جایگزین‌هایی برای سرویس‌های بین‌المللی مانند PayPal و Visa ارائه دهند و این خدمات را به شکلی مناسب و امن در اختیار کاربران ایرانی بگذارند.
وکیلی که سال‌ها است در یزد فعالیت می‌کند توضیح می‌دهد: با دسترسی محدود به بازارهای جهانی، استارت‌آپ‌های ایرانی مجبور شدند بر بازارهای داخلی و کشورهای همسایه تمرکز کنند. آنها با درک عمیق از نیازهای داخلی و ارائه خدمات بومی‌سازی‌شده، توانسته‌اند موقعیت‌های مناسبی در بازارهای محلی کسب کنند. این استارت‌آپ‌ها با بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود، موفق شده‌اند جایگاهی مطمئن در اقتصاد داخلی ایران به‌دست آورند و حتی برخی از آنها به‌تدریج در بازارهای منطقه‌ای نیز نفوذ کنند.
او ادامه می‌دهد: استارت‌آپ‌های ایرانی، به‌دلیل محدودیت‌های وارداتی و دشواری در دسترسی به منابع و فناوری‌های خارجی، به توسعه و پیاده‌سازی راه‌حل‌های بومی روی آورده‌اند. آنها با بهره‌گیری از خلاقیت‌های محلی، محصولاتی تولید کرده‌اند که هم از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه هستند و هم با نیازهای بازار داخلی سازگاری دارند. هر چند نباید از موانع پیش رو نیز غافل بود، خصوصا فیلترینگ که کسب‌وکارهای استارت‌آپی را تا حدود زیادی مختل کرده است. وکیلی بر این باور است که با ظهور فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، بلاکچین و داده‌کاوی، استارت‌آپ‌های ایرانی به سرعت به سمت این فناوری‌ها حرکت کرده‌اند. به کارگیری این فناوری‌ها به آنها امکان می‌دهد تا فرایندهای پیچیده را ساده کنند، خدمات بهتری به مشتریان ارائه دهند و محصولات خود را بهینه‌سازی کنند. این امر نه‌تنها به کاهش هزینه‌ها کمک کرده، بلکه زمینه‌ساز ارائه محصولات و خدمات با کیفیت‌تر شده است.
چالش‌های پیش روی استارت‌آپ‌ها
یاشار خاکشورنیا، یکی از بنیان‌گذاران استارت‌آپ‌ها درباره تجربه‌اش از فعالیت در شرایط تحریم می‌گوید: برای ما تحریم‌ها شاید در ابتدا چالش‌هایی ایجاد کرد، اما این چالش‌ها در نهایت ما را وادار به نوآوری و توسعه راه‌حل‌های محلی کرد. به‌عنوان مثال، ما در فین‌تک با توجه به محدودیت‌های ارزی و تراکنش‌های بین‌المللی، به سراغ توسعه سیستم‌های پرداخت داخلی رفتیم و امروز توانسته‌ایم یک پلتفرم جامع و قابل اعتماد برای کاربران ایرانی ایجاد کنیم.
وی ادامه می‌دهد: از تجربیات جهانی و فناوری‌های نوین الهام گرفتیم و با اعمال تغییرات بومی، راه‌حل‌هایی ایجاد کردیم که نه‌تنها در ایران کاربرد دارد بلکه در آینده‌ای نزدیک می‌تواند در کشورهای همسایه نیز مورد استفاده قرار گیرد.
رشد استارت‌آپ‌ها در ایران تنها به موفقیت مالی محدود نشده، بلکه تأثیرات عمیقی بر اقتصاد و جامعه نیز داشته است. خاکشورنیا با بیان این مطلب می‌گوید: ایجاد اشتغال پایدار و تخصصی یکی از فواید این کسب‌وکارهااست. استارت‌آپ‌ها در بسیاری از بخش‌ها نیروی کار ماهر و جوان را به‌خود جذب کرده و به ایجاد اشتغال پایدار کمک کرده‌اند.
از سوی دیگر، فرصت‌های کارآفرینی و اشتغال در استارت‌آپ‌ها بسیاری از نخبگان و متخصصان را به جای مهاجرت، به ادامه فعالیت در کشور تشویق کرده است. این کسب‌وکارها با ارائه خدمات آنلاین و به‌روز، به تسریع روند دیجیتالی شدن اقتصاد کمک کرده‌اند که بهبود شفافیت، کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی را به‌دنبال داشته است.او توضیح می‌دهد: رشد استارت‌آپ‌ها در ایران با وجود تحریم‌ها، ثابت کرده که می‌توان حتی در شرایط سخت اقتصادی با خلاقیت و نوآوری به پیشرفت‌های بزرگ دست یافت.
استارت‌آپ‌های ایرانی توانسته‌اند با ارائه مدل‌های بومی و خدمات خلاقانه، خود را به‌عنوان عوامل مؤثر در توسعه اقتصادی معرفی کنند. این کسب‌وکارها نشان داده‌اند که تحریم‌ها نه‌تنها مانعی برای رشد نبوده‌اند، بلکه باعث شده‌اند که آنها به راه‌حل‌های بومی و نوآورانه روی آورند. به‌نظر می‌رسد آینده استارت‌آپ‌های ایرانی درخشان است به شرط آنکه حمایت‌های لازم از سوی دولت و نهادهای اقتصادی صورت گیرد و موانع قانونی و بوروکراسی‌های زائد برداشته شوند.
خاکشورنیا تأکید می‌کند: استارت‌آپ‌ها نه‌تنها باعث رشد اقتصادی می‌شوند، بلکه به تقویت هویت ملی و برقراری ارتباطات جهانی نیز کمک می‌کنند. در واقع، بسیاری از استارت‌آپ‌های ایرانی با ارائه محصولات و خدمات جدید، توانسته‌اند در بازارهای خارجی نیز حضور پیدا کنند.
این ارتباطات بین‌المللی به نوعی باعث می‌شود که افراد بیشتری تمایل پیدا کنند در کشور بمانند و از فرصت‌های جدید استفاده کنند.او معتقد است که اگر شرایط فراهم شود با گسترش شبکه‌های ارتباطی و همکاری‌های بین‌المللی، فعالان حوزه استارت‌آپ می‌توانند از داخل کشور به جهانیان خدمت کنند و در عین حال از مزایای کار در فضای داخلی بهره‌مند شوند. این نگاه به استارت‌آپ‌ها به‌عنوان دروازه‌ای برای همکاری و رشد بین‌المللی، باعث کاهش تمایل به مهاجرت شده و می‌تواند در درازمدت به توسعه بیشتر صنعت و فناوری در ایران کمک کند.