شهر شده چون سلطان خراسان در آن آرمیده است. رونق یافته چون فوج فوج زائر به عشق زیارت مدفنش راهی این کوی و برزن می‌شدند. به برکت وجود او است که آب و آبادی به این گوشه از ایران رسیده و هرچه گذشته بر وسعت مشهدالرضای او اضافه شده است. شهری که ارادتمندانش آب را هم به سبب وجود حرم مطهر او به این شهر رساندند. در پنجمین و آخرین جلسه فصل نخست کارگاه «قصه‌های حرم» در مؤسسه فرهنگی قدس، تاریخ آب در حرم مطهر رضوی بررسی شد. این جلسه صبح سه‌شنبه ۲۲ آبان ۱۴۰۳ با حضور جواد نوائیان رودسری، تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس برگزار شد. تاریخچه نخستین زیرساخت‌های آبی اماکن متبرکه تا تحولات مربوط به تأمین آب در دوره امروز موضوعات این نشست بود که در ادامه برخی از موضوعات مطرح شده را مرور می‌کنیم.
جمعیتی رو به افزایش با منابع آب محدود
یکی از پیچیده‌ترین ابعاد تاریخی حرم مطهر رضوی، تاریخ آب در حرم مطهر است که به نوعی تاریخ آب در خراسان و ایران هم محسوب می‌شود. جواد نوائیان رودسری در این‌باره گفت: «اساساً ساختار شکل‌گیری و گسترش شهر مشهد با سایر شهرهای ایران تفاوت بنیادی دارد، چراکه پیدایش هزارو ۲۰۰ ساله آن نه به سبب پیدایش آب، شرایط آب‌وهوای مطلوب، همجواری و قرارگیری در مسیر جاده ابریشم و... که تنها به دلیل وجود مرقد امام رضا(ع) در این منطقه بوده است».
بنا به این نکته، این شهر ناگزیر با مشکلات عمده‌ای در حوزه زیرساخت‌های شهری مانند تأمین آب موردنیاز مواجه بود. پیش از شهادت و دفن حضرت رضا(ع) در این خطه، منابع آبی این محدوده جوابگوی جمعیت روستای نسبتاً آبادی به نام سناباد و زمین‌های کشاورزی اطراف آن بود، اما برای جمعیت آینده در این منطقه کفاف نمی‌داد. در همان سال‌های نخست شکل‌گیری شهر هم تنش آبی وجود داشت اما در قرن چهارم و با افزایش حضور زائران، این مشکل افزایش یافت.
نهرهایی که به کمک قنات آمد
نخستین شیوه آب‌رسانی به حرم مطهر امام رضا(ع) از طریق قنات‌ها بوده است. قنات‌ها یکی از ابداعات ایرانیان و یک فناوری مؤثر برای انتقال آب از یک نقطه در دوردست به یک مقصد خاص و بدون تبخیر زیاد در اقلیم‌هایی چون ایران محسوب می‌شدند. این شیوه در آب‌رسانی به حرم مطهر رضوی نیز که بر بستر باستانی سناباد شکل گرفته بود، کمک می‌کرد. قدیمی‌ترین قنات شناخته شده در تاریخ حرم قنات سناباد است که نخستین منبع تأمین آب برای شهر مشهد به شمار می‌آمد. نوائیان رودسری با بیان این نکته گفت: «این قنات نخستین آب وقف شده برای حرم مطهر امام رضا(ع) بوده که از قرن سوم هم در اسناد از آن یاد شده است. یکی از کاربری‌های این قنات ۹ کیلومتری که از غرب به شرق مشهد امتداد داشت تأمین آب مورد نیاز در کارخانه حضرتی بوده است. موضوع بعدی نیز احتمال تغسیل پیکر مطهر امام رضا(ع) با آب این قنات است».
در سال ۱۳۴۳ عملیات آب‌رسانی توسعه پیدا کرد و با تأمین آب مورد نیاز در حرم مطهر از طریق لوله‌کشی چاه‌های آب، رفته رفته اهمیت این قنات کم شد و پس از خشک شدن به تاریخ پیوست.
به دلیل ضعف زیرساخت‌های آبی شهر، آب حاصل از این قنات پاسخگوی نیاز مردم نبود و مسئولان به فکر چاره افتادند. این تاریخ‌پژوه در ادامه توضیح داد: «یکی از بی‌نظیرترین طرح‌های تلفیق منابع آبی در تاریخ ایران در دهه ۱۳۰۰ شمسی اتفاق افتاد که آب حاصل از آن به حرم مطهر می‌رسید. کمتر از ۱۰۰ سال پیش و در دوران تولیت اسدی، مشهد با بحران آب شدیدی مواجه شد و مسئولان را وادار به پیدا کردن یک راه حل اساسی کرد. این راه حل تلفیق آبی ۱۱رشته قنات از روستایی در شمال غرب مشهد به نام گناباد بود که به صورت نهر گناباد به استخری در جنوب مشهد در منطقه کوهسنگی می‌ریخت و برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شد. این نهر تا سال ۱۳۸۰ خورشیدی دوام آورد».
نهر نادری نیز تلاش دیگری برای تأمین آب موردنیاز در مشهد و حرم مطهر بود. این حرم‌شناس گفت: «این نهر یکی از موضوعات مهم در بررسی تاریخ آب حرم مطهر است. نهر خیابان در ۸۹۰ تا ۱۳۳۰ خورشیدی تقریباً حدود ۴۴۰ سال نقش بسیار بنیادینی در تأمین آب شرب و غیرشرب شهر مشهد داشت».
به گفته نوائیان، این نهر بیش از چهار قرن پاسخگوی نیاز شهر بود و مردم توانستند از یک منبع نسبتاً پایدار آب بهره‌مند شوند. داستان شکل‌گیری نهر نادری از انتقال آب چشمه گلسب از هشت فرسخی مشهد توسط امیرعلیشیر نوایی آغاز شد. کمتر از ۱۰۰ سال بعد و در ۱۰۱۶ قمری شاه عباس دستور ساخت خیابانی به طول حدود ۲.۸ کیلومتر را داد که در ۱۰۲۳ قمری نهر در آن جاری شد. این نهر که از بالاخیابان وارد حرم مطهر و از پایین خیابان خارج می‌شد به نهر خیابان معروف شد. نهر امیرعلیشیر نوایی که بعدها به نام‌هایی چون نهر شاهی، نهر نادری و... هم معروف شد در سال ۱۳۲۰ کاملاً پوشانده شد.
نکته دیگر درباره آب این نهر، گذر از صحن‌های عتیق و نو در فضای داخلی حرم مطهر بود که بعدها سنگاب‌ها و سقاخانه‌هایی در مسیر آن قرار داده شد.
از کوزه‌های سقاها تا آب لوله‌کشی
فناوری‌های انتقال آب به مجموعه حرم مطهر رضوی پایان‌بخش صحبت‌های جواد نوائیان رودسری در این نشست بود. وی گفت: «نخستین روش آب‌رسانی در حرم مطهر امام رضا(ع)، انتقال آب توسط سقاها و توزیع آن میان زائران با استفاده از مشک، کوزه و... بود که موقوفه‌هایی نیز به آن اختصاص یافت. دومین مورد نیز ساخت و نصب سنگاب‌ها بود که به دلیل دوام بالا و توانایی پاکیزه نگه داشتن آب از آن استفاده می‌شد. استفاده از سنگاب‌ها به دوران سلجوقیان می‌رسد و قدیمی‌ترین سنگاب حرم مطهر موسوم به سنگاب خوارزمشاهی نیز هم‌اکنون در مدخل موزه آستان قدس رضوی به نمایش درآمده است».
سومین فناوری انتقال آب در این مجموعه هم سقاخانه‌هاست که احتمالاً از دوره صفویه و با روشی متفاوت از امروز (گنبد کلاه فرنگی) آغاز شده است. قدیمی‌ترین سقاخانه حرم مطهر و مشهورترین سقاخانه ایران نیز سقاخانه موسوم به اسماعیل طلاست که در صحن عتیق واقع شده است؛ اما این مورد تنها سقاخانه موجود در فضای حرم مطهر نیست و در صحن نو هم سقاخانه‌ای وجود داشته که توسط مستشارالملک ساخته شده بود که در سال ۱۳۰۷ تخریب شد.
چهارمین روش آب‌رسانی در حرم مطهر استفاده از آب‌انبارها بود که این حرم‌شناس درباره آن چنین توضیح داد: «آب‌انبارها چندان استفاده گسترده‌ای نداشتند و در حرم مطهر تنها دو یا سه آب‌انبار می‌شناسیم که یک مورد آن در شمال غربی صحن کهنه واقع شده بود و اضافه آب قنات سناباد به آن می‌ریخت. ایجاد چاه نیز دیگر روش تأمین و انتقال آب حرم مطهر بود که برخی به اشتباه نخستین مورد آن را در سال۱۳۲۰ می‌دانند، در حالی که به خاطر مشکل کمبود آب، سابقه حفر چاه در مجموعه حرم مطهر به خیلی قبل‌تر از آن می‌رسد. نمونه آن، چاه آب قرار گرفته در وسط صحن مسجد جامع گوهرشاد است که بر فرازش اتاقکی برای حفاظت و محدودیت دسترسی ساخته شده بود».
استفاده از پمپ آب هم به عنوان روش دیگر انتقال آب، برخلاف باور عموم نه به دوره پهلوی و اواخر قاجارکه به پیش از آن یعنی ۱۳۳۳ قمری در زمان حکومت نیرالدوله در مشهد می‌رسد. وی آب قناتی در اراضی سعدآباد را به منبعی در باغ اوقاف رساند که با کمک یک پمپ بخار، آب را از طریق لوله‌های آهنی به مسجد گوهرشاد منتقل می‌کرد.
این استاد تاریخ در انتها گفت: «حفر چاه عمیق در حرم مطهر رضوی هم نخستین بار در اوایل دهه ۱۳۲۰ خورشیدی (همزمان با اشغال مشهد توسط متفقین) و در صحن موزه، توسط نیروهای شوروی اتفاق افتاد و بعدها توسط مصطفی قلی رام در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی توسعه پیدا کرد. آخرین روش نیز استفاده از انشعاب آب شهری است که پیش از انقلاب با خرید ۱۴ انشعاب شهری آغاز و پس از انقلاب با خرید سه انشعاب اصلی از مسیر بالاخیابان، خیابان تهران و پایین خیابان جایگزین شد.
رونمایی
همچنین در این نشست با حضور سیدمهدی سیدقطبی، کارشناس مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی از آرشیو روزنامه «شرق ایران» رونمایی شد. این روزنامه یکی از روزنامه‌های عصر مشروطه در خراسان به شمار می‌آید که توسط میرزا آقا حسینی امیر شهیدی معروف به رفعت‌الدوله منتشر می‌شده است. موضوعات پرداخته شده در این روزنامه عموماً مربوط به اخبار وقایع آستان قدس رضوی بوده که در کنار آن، اخبار مشهد، خراسان و اخبار کشورهای آسیایی، اروپایی و حتی جنگ جهانی اول هم منتشر می‌شده اشت.
