روز گذشته شرکت توانیر، برنامه خاموشی‌های بخش خانگی را در استان‌های مختلف منتشر کرد تا برای نخستین بار، ایران در فصل پاییز دچار خاموشی شود. آخرین باری که در نیمه دوم سال، بخش خانگی با محدودیت برق مواجه شده بود به سال ۹۹ برمی‌گردد که وزارت نفت در تأمین سوخت مایع نیروگاه‌ها دچار مشکل شد و حال بعد از ۳ سال توقف خاموشی‌ها، مجدداً باید به استقبال آن برویم.
درواقع پیش‌تر کمبود برق در تابستان و کمبود گاز در زمستان، آن هم فقط برای بخش صنایع (و نه خانگی) رخ می‌داد اما حال دامنه ناترازی انرژی و خاموشی‌ها به پاییز و بخش خانگی کشیده شده و شاید به تعبیری بتوان گفت که دولت چهاردهم با پدیده‌ای به نام «پاییزِ سخت» به جای زمستان سرد یا تابستان داغ مواجه است.
سهم مازوت ۴ تا ۵ درصد
هفته گذشته فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت در توییتی عنوان کرد: «شرط عدالت نیست برای تولید برق بخشی از جامعه با جان خود هزینه آن را پرداخت کند. از همین رو به دستور رئیس‌جمهور مازوت‌سوزی در سه نیروگاه اراک، کرج و اصفهان که شرایط ویژه‌ای دارند، متوقف می‌شود. می‌توان برای مدت محدودی، «خاموشی منظم» را جایگزین تولید «سم» برای عموم شهروندان کرد. »
هرچند مسئولان دولت چهاردهم تلاش دارند که خاموشی‌های فعلی را نتیجه عدم مصرف مازوت در نیروگاه‌ها و حفظ سلامتی مردم معرفی کنند اما به نظر این ادعا چندان رنگ واقعیت ندارد.
طبق آمار وزارت نفت (تصویر ۱)، بیشترین رشد مصرف مازوت در نیروگاه‌ها به سال ۱۳۹۹ و دولت دوازدهم برمی‌گردد که بیش از ۳۶ درصد رشد داشت. در دولت سیزدهم، رشد مصرف مازوت در نیروگاه‌ها روندی نزولی به خود گرفت، به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۲ نسبت به ۱۴۰۱، مصرف مازوت ۱۷ درصد کاهش یافت.
دولت چهاردهم می‌توانست با تداوم این روند نزولی، قدم به قدم مازوت را از سبد سوخت نیروگاه‌ها حذف کند، به‌گونه‌ای که کشور درگیر خاموشی گسترده نیز نشود، ضمن اینکه سوخت مازوت حدود ۴ الی ۵ درصد از کل برق تولیدی سال را تشکیل می‌دهد که می‌توان آن را مدیریت کرد تا به خاموشی بخش خانگی منجر نشود.
لازم به ذکر است طبق نمودار گزارش حاضر، سهم مازوت در تولید نیروگاه‌های حرارتی کشور گرچه به ۷ درصد در سال‌های اخیر رسیده اما با احتساب تولید نیروگاه‌های برق‌آبی، تجدیدپذیر و نیروگاه بوشهر، سهم مازوت در تولید برق کشور به ۴ تا ۵ درصد می‌رسد.
کمبود گازوئیل؛ عامل اصلی خاموشی‌ها؟
با بررسی اظهارات مختلف مسئولان دولتی و اظهارات محسن پاک‌نژاد و صحت‌سنجی آن‌ها می‌توان از دلیل اصلی خاموشی‌های پاییزی پرده برداشت. وزیر نفت در مصاحبه‌ای عنوان کرد دولت جدید درحالی آغاز به کار کرد که ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها در ۵ ماهه نخست امسال ۴۵ درصد کمتر از مدت مشابه سال گذشته بوده است.
به بیان دیگر، از نظر وزیر نفت کمبود گازوئیل نیروگاه‌ها عامل اصلی خاموشی‌هاست نه نفت‌کوره. اما ادعای محسن پاک‌نژاد درباره خالی بودن مخازن گازوئیل چقدر صحت دارد؟ طبق تصویر ۲، میزان ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها در شهریور ۱۴۰۳ معادل ۱.۸ میلیارد لیتر بوده است. این رقم هرچند نسبت به سال ۱۴۰۲ کمتر است اما در سطحی مشابه سال‌های قبل‌تر قرار دارد.
به بیان ساده، دولت فعلی در شرایطی آغاز به کار کرده که مخازن گازوئیل نیروگاه‌ها نسبت به آغاز دولت سیزدهم پرتر بوده است و دولت سیزدهم توانسته با سطح ذخایری کمتر از مقدار شهریور ۱۴۰۳، از زمستان ۱۴۰۰ بدون خاموشی عبور کند.
درنتیجه بهانه کمبود ذخایر گازوئیل در ابتدای دولت چهاردهم، برای توجیه خاموشی‌های پاییزی قابل قبول به نظر نمی‌رسد. همچنین طبق تصویر ۲، سطح ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها در سال ۱۴۰۳ مشابه سال‌های قبل است ولی سطح ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها در سال ۱۴۰۲ استثنا و بیشتر از مابقی سال‌هاست. درنتیجه مبنا قراردادن سال ۱۴۰۲ برای پر یا خالی بودن مخازن در سال ۱۴۰۳ به قضاوت درستی منتج نمی‌شود.
افت ۱۵ درصدی مخازن گازوئیل نیروگاه‌ها در دولت چهاردهم
اما مسئله کمبود گازوئیل از جایی ناشی می‌شود که با آغاز وزارت نفت جدید، سطح ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها به جای افزایش، کاهش یافت. طبق تصویر ۳، از شهریور امسال تاکنون، میزان پُرشدگی مخازن گازوئیل نیروگاه‌ها از ۵۰ درصد به ۳۵ درصد افت کرد.
طبق تصویر ۴ نیز این مخازن تا قبل از تغییر تیم وزارت نفت، در حال پُر شدن بود و در سه ماه گذشته به ناگهان در حال تخلیه است.
به عنوان مثال در مردادماه، به صورت خالص روزانه ۱۱.۷ میلیون لیتر گازوئیل در نیروگاه‌ها ذخیره می‌شد اما در آبان‌ماه این رقم به منفی ۲۱ میلیون لیتر رسیده که بیانگر تخلیه روزانه ۲۱ میلیون لیتر گازوئیل است.
تخلیه مخازن گازوئیل نیروگاه‌ها در سه ماه گذشته درحالی رقم خورده که طبق تصویر ۵، در پنج‌ماهه نخست امسال نسبت به سال قبل، وزارت نفت دولت سیزدهم حتی گازوئیل بیشتری نیز به نیروگاه‌ها ارسال کرده و میزان تحویل گازوئیل ۲۴ درصد افزایش داشته است.
۶ عاملی که مزید بر علت خاموشی‌های پاییزی شد
پس تا اینجا مشخص شد که دلیل اصلی خاموشی‌های پاییزی، عدم مصرف مازوت در نیروگاه‌ها نیست، بلکه دولت چهاردهم قصد دارد به بهانه عدم مصرف مازوت و اقدام نمایشی در سه نیروگاه، بر عملکرد ضعیف وزارت نفت و خالی شدن ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها در سه ماهه گذشته سرپوش بگذارد.
اما فارغ از عملکرد وزارت نفت، مشکل خاموشی‌های پاییزی دیر یا زود اتفاق می‌افتاد، به‌خصوص اینکه تأمین گازوئیل نیروگاه‌ها، تحت‌تاثیرِ ناترازی در ۴ حامل انرژی نیز قرار دارد.
به بیان دیگر، وزارت نفت هرچند می‌توانست با عملکرد بهتر، پدیده خاموشی‌ها را به تأخیر بیندازد اما ریشه اصلی مشکل را باید فراتر از بحث دولت‌ها جست‌وجو کرد. به نظر می‌رسد علاوه بر عملکرد وزارت نفت، مجموعا ۶ عامل دیگر نیز مزید بر علت خاموشی‌ها شده‌اند که عبارت است از:
۱- تعمیق ناترازی برق: طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس (تصویر ۶)، با افزایش مصرف برق در تابستان امسال، میزان ناترازی از ۱۱.۹ به ۱۷.۴ هزارمگاوات رسیده است. ایران در تابستان امسال، گرمای بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد و افزایش تقاضای برق، منجر به مصرف ۲ میلیارد لیتر سوخت مایع بیشتر نسبت به سال ۱۴۰۲ شد. همین موضوع در کاهش ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها مؤثر بوده است.
۲- تعمیق ناترازی بنزین: طبق آمار شرکت ملی پخش (تصویر ۷)، مصرف بنزین در ۶ ماهه امسال به ۱۲۴.۵ میلیون لیتر در روز جهش یافته و نسبت به دوره مشابه سال گذشته ۷.۴ درصد بیشتر شده است. افزایش مصرف بنزین به‌خصوص در تابستان امسال، باعث شد تعداد بیشتری از ناوگان نفتکش جاده‌پیما در اختیار انتقال بنزین قرار گیرد و در نتیجه همه ظرفیت‌های انتقال سوخت مایع به نیروگاه‌ها فعال نشود.
۳- تعمیق ناترازی گاز: یکی دیگر از دلایل خاموشی‌ها، به مصرف بالای سوخت مایع در نیروگاه‌ها برمی‌گردد که این موضوع خودش معلول کمبود گاز است. طبق برآوردها (تصویر ۸)، از سال جاری یا حداکثر سال ۱۴۰۴، ناترازی گاز از وضعیت فصلی به کل سال تعمیم خواهد یافت. بررسی نشان می‌دهد در سال جاری روزانه ۱۳ میلیون متر مکعب گاز کمتری به نیروگاه‌ها ارسال شده که دلیل آن، انجام تعمیرات اساسی در پالایشگاه‌های پارس‌جنوبی است.
۴- سرمای بی‌سابقه در اسفند ۱۴۰۲: اگر به یاد داشته باشید در اسفند سال گذشته و در شرایطی که همه تصور می‌کردند کشور از سرما عبور کرده، به ناگهان موجی از سرما ایران را فراگرفت. بخش بزرگی از ذخیره‌سازی سوخت مایع در نیروگاه‌ها در ماه اسفند انجام می‌شود که در این زمان، هم مصرف گاز و هم مصرف برق پایین است و هم به دلیل پایین بودن مصرف بنزین، ناوگان بیشتری برای انتقال و تحویل گازوئیل و مازوت به نیروگاه‌ها در اختیار شرکت ملی پخش است.
۵- سرمای زودرس در سال جاری: از طرفی در سال جاری نیز، ایران یک ماه زودتر از مابقی سال‌ها به استقبال توده‌های هوای سرد رفته است. البته سرمای فعلی چندان قابل ملاحظه نیست اما به عنوان عامل پنجم و کم‌اهمیت‌تر می‌توان به آن اشاره کرد.
۶- تعمیق ناترازی گازوئیل: طبق اسناد افشاشده از وزارت نفت، ایران هم‌اکنون واردکننده گازوئیل شده و دولت در سال گذشته یک میلیارد دلار، صرف واردات این سوخت کرده است. تشدید ناترازی گازوئیل نیز می‌تواند یکی از عوامل کمبود ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها باشد؛ البته به عنوان عامل ششم و کم‌اهمیت‌ترین عامل.
ایجاد سازمان بهینه‌سازی مهم‌ترین اولویت دولت پزشکیان
اعداد و ارقام نشان می‌دهد دلیل اصلی خاموشی‌های پاییزی به تشدید ناترازی انرژی در ۴ حامل اصلی گاز، برق، گازوئیل و بنزین برمی‌گردد و با ادامه روند فعلی، لجستیک موجود در ایران توانایی پاسخ به مصرف فزاینده انرژی را نخواهد داشت. البته در کنار این عوامل، وزارت نفت دولت چهاردهم نیز می‌توانست با عملکرد بهتر در سال جاری، مانع از وقوع قطعی برق در بخش خانگی شود.
اما نکته جالب اینکه دولت چهاردهم به جای آغاز اصلاحات اساسی در حوزه انرژی و به طور مثال تأسیس سازمان بهینه‌سازی انرژی برای اجرای پروژه‌ها و کنترل مصرف، تلاش می‌کند قطعی برق را با عنوان «خاموشی منظم» و «حفظ سلامت مردم» به اذهان عمومی معرفی کرده و برای خود دستاوردسازی کند.
طبق آمار ترازنامه انرژی، شدت انرژی در ایران حتی برمبنای برابری قدرت خرید، حدودا ۲ برابر میانگین جهانی است و نسبت به میانگین خاورمیانه نیز ۵۸ درصد بالاتر است. به بیان دیگر، برای رسیدن به استاندارد خاورمیانه، هم‌اکنون در ایران ظرفیت صرفه‌جویی ۳۷ درصد از مصرف فعلی انرژی وجود دارد.
در این راستا یکی از اصلی‌ترین اولویت‌های دولت چهاردهم، احیای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف است که مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور بارها در سخنرانی‌های خود به موضوع ناترازی انرژی اشاره کرده و از بدنه کارشناسی درخواست ارائه راهکار داشته است.
